НАКАНАВАНАСЦЬ РОДУ

Ёсць нешта магічнае, няўлоўна-прыцягальнае ў спеўным гучанні слова —
СА-КА-ВІК… Адкрытае, але з прыхаваным, прыцішаным спадзяваннем на працяг гэтай адкрытасці і чысціні гучанне, якое на ўздыме коратка і канчаткова абрываецца.
     
Ад чаго і адкуль такое жаданне душы і сэрца людскога на сустрэчу з ім, такім няпэўным і непастаянным, непрадказальным і свавольным, але заўсёды жаданым, поўным светлага суму і яшчэ больш светлай надзеі? Магчыма, гэта кліча-заве нас спадчыннае старажытнае славянскае наканаванне пачатку — першым сакавіцкім днём пачыналі славяне новы год, а значыць, пачыналі новы адлік у новым жыццёвым крузе.
      
“Нібы старонкі добрай кнігі, гартаю дні сакавіка…” — пачаў я некалі адзін са сваіх вершаў. “Сакавік як ніколі рана (не бывала такога даўно) з-за хмурынак, нібы з-за фіранак, сыпануў дажджом на акно. Б’юць настойліва, б’юць зацята, барабаняць дажджынкі ў шкло. Кроплі буйныя, як зярняты, веснавое сеюць цяпло”, — леглі на паперу і гэтыя радкі. 
     
Магчыма, у той дзень таксама ішоў па нашай зямлі дождж, сеючы ў кроплях сваіх на нясмелыя праталіны свежую цеплыню і лагоду сакавіцкага сонца, мацуючы веру і спадзеў на дабро і дабрыню. Паварот на вясну і лета — сакавік; спадзяванне на сонца, на свежы вецер нараджэння і адраджэння — сакавік. І гэта невыпадкова, гэта заканамерна, так наканавана было вялікім Родам, што ў самы светлы сугрэўны сакавіцкі час, за нейкі тыдзень да дня прыроднага раўнадзенства ўбачыла сваё першае сонца, удыхнула вясновы вецер жыцця, прагу да светлага, новага, непазнанага Галіна Мікалаеўна Малажай. 
       
Сам зімовы, студзеньскі, заўсёды па-добраму зайздросціў нараджэнцам-веснавікам. Здавалася, іх душа і сэрца — ад сонца, ад бяздоннага неба — блакітнага і нейкага безабароннага, але адкрытага і шчырага; верылася, што іх пачатак парасткуе пад вясновым сонцам веру ў светлы працяг. Чамусьці ў Галіне Мікалаеўне бачыў заўсёды гэтую сцішаную (ад ранняй вясны?) прагу да жыцця і працы, што з часам акрэпла, акрэслілася ў сталае разуменне і бачанне сябе сярод іншых і з іншымі — раднёй, паплечнікамі, вучнямі, паслядоўнікамі. І колькі ж сонца за свой жыццёвы круг, колькі шчырай веры і спадзявання запаліла, перадала яна ў душы і сэрцы тысячаў сваіх вучняў-настаўнікаў, колькі людзей у нашай Айчыне ажылі і жывуць верай у свой Сакавік, у наш Сакавік! 
      
Мы неяк звыкліся, што жыццё з кожным кругам сваім дадае чалавеку няпростага адчування новых дарог, з кожным разам аддаляючы нас ад таго парога, які быў пачаткам. І вельмі часта не хапае часу, каб аглянуцца на гэты парог, выверыць абраны шлях, ацаніць яго, сябе, іншых на гэтым шляху. І як добра, спакойна і ўпэўнена пачуваемся мы, калі маем на гэтай жыццёвай дарозе верныя арыенціры. Для мяне гэта Галіна Мікалаеўна Малажай — самаадданы і самаахвярны ў справе слугавання роднай мове і культуры чалавек, непаўторная і абаяльная жанчына. 
      
Шмат кругоў у адвечным руху зрабіла Сонца, памяняліся стагоддзі і тысячагоддзі, але ў сваю Вясну — жавараначкай сакавіцкага неба — да нас прыйшла ЯНА і вярнулася ў сваю Вясну — травеньскую. 

                                                              Так няпроста, нялёгка наўпрост ісці, 
                                                              Свой цярэбячы шлях і след. 
 ​                                                             Аглядаюся — мудрыя постаці. 
                                                              Углядаюся — запавет.     

                                                                                                                               Веснік Брэсцкага ўніверсітэта.                                                                                                     Серыя 3. Філалогія. Педагогіка. Псіхалогія. –                                                                                                                                                         2013. – № 1. – С. 192.

ІМЯ ПРАФЕСАРА ГАЛІНЫ МАЛАЖАЙ У ЛІНГВІСТЫЦЫ

Няма сярод нас прыгожай, разумнай і дасціпнай жанчыны, выдатнай даследчыцы многіх аспектаў усходнеславянскага мовазнаўства і фальклору Галіны Мікалаеўны Малажай (15. 03. 1938 – 14. 05. 2005). Вельмі рана, у росквіце творчых сіл, адышла яна “ў спрадвечную засень спакою”, але для многіх застаецца непаўторнай асобай, “абранніцай жыцця”, “валадаром вялікіх творчых мар, спадзяванняў і здзяйсненняў”. Яна з тых, хто “даў жыццё”, “пусціў на свет” не адзін дзясятак таленавітых педагогаў, вучоных-лінгвістаў, якія ў наш час ствараюць найлепшыя ўзоры беларускай культуры, мовазнаўства, творча ўзбагачаюць і памнажаюць традыцыі незабыўных Фёдара Янкоўскага, Уладзіміра Калесніка, яе, Галіны Малажай, іх імёны ведаюць далёка за межамі Берасцейшчыны і Беларусі. Добрыя справы даследчыцы прадаўжаюць таленавітыя паслядоўнікі, “пушчаныя ёю ў навуку”, бо для вучняў Галіны Малажай (як было і для яе самой) творчасць — аснова жыцця.  
     ​ 
Яна і цяпер уяўляецца нам жывой, энергічнай, у штодзённых стваральных клопатах. Не ўсім беларускім лінгвістам, дактарам і прафесарам прысвечаны артыкулы ў энцыклапедыі “Беларуская мова” (1994). Пра яе ж важкі ўнёсак у лінгвістыку ў названай аўтарытэтнай працы адзначана: “Кола яе навуковых інтарэсаў — сучасная беларуская літаратурная мова, стылістыка, фразеалогія, лінгвістычны аналіз тэксту, культура мовы і маўлення, дыялекталогія, лексікаграфія”. Як таленавіты лінгвіст Г. Малажай вызначылася ў пачатку 70-х гадоў ХХ ст. і аўтарытэтна заявіла пра сябе, падрыхтаваўшы і абараніўшы кандыдацкую дысертацыю “Перыфраза ў беларускай літаратурнай мове: структурна-семантычная і стылістычная характарыстыка”. Па гэтай жа праблеме даследчыца апублікавала шэраг артыкулаў і ўпершыню ў славістыцы выдала слоўнік “Беларуская перыфраза” (1974), дзе ў лагічна абраным і вывераным парадку змешчаны апісальныя выразы, выбраныя з твораў беларускіх пісьменнікаў і публіцыстычных тэкстаў, даюцца падрабязныя тлумачэнні такіх традыцыйных і індывідуальна-аўтарскіх адзінак.  
       ​ 
Потым была таксама вельмі арыгінальная манаграфія “Сучасная беларуская мова. Перыфраза” (1980), у якой глыбока на шматлікіх фактах з твораў мастацкай літаратуры паказана і тэарэтычна абгрунтавана, што перыфраза — актыўны стылістычны сродак, які выкарыстоўваецца, каб паўней і глыбей раскрыць змест і перадаць самыя розныя эмацыянальна-ацэначныя характарыстыкі да ўсяго выказвання, напрыклад, эўфемічныя замены непажаданых слоў, апісанняў і выслоўяў і інш. Лічым за гонар адзначыць, што нам было даручана рэцэнзаванне гэтай глыбокай навуковай працы, дзе была магчымасць выказаць свае погляды і меркаванні пра актуальнасць і вартасць даследавання, а пазней выступіць з рэцэнзіяй (у суаўтарстве з Т. Тамашэвічам) у зборніку артыкулаў “Беларуская фразеалогія, лексікаграфія” (1980).  
        
Падыходы і метады аналізу перыфраз, распрацаваныя Г. Малажай, былі творча ўспрыняты ўкраінскімі і расійскімі лінгвістамі, у прыватнасці, яны развіты і ўзбагачаны Данецкай лінгвістычнай школай. Але не ўсё было так паспяхова і гладка. На пачатку навуковай дзейнасці ў якасці кандыдацкай дысертацыі Г. Малажай абрала зусім іншую навуковую тэму, якую амаль што завяршыла, прывезла рукапіс з Брэста ў Мінск для абмеркавання, але нечакана даведалася, што такая ж тэма ўжо паспяхова завершана і абмеркавана ў Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР і рэкамендавана да абароны. Быў вялікі адчай, але маладая даследчыца не разгубілася, яе падтрымаў прафесар Ф. Янкоўскі, нечакана прапанаваў зусім іншую тэму, звязаную з вывучэннем перыфраз, і, як бачым, вынік быў вельмі пераканальны.  
      ​ 
Варта сказаць, што ўкраінскія лінгвісты Л. Гукава і Л. Фаміна ў артыкуле “Тапанімічная перыфраза: уводзіны ў праблему” амаль праз сорак гадоў падагульнілі новыя погляды беларускіх, расійскіх і ўкраінскіх даследчыкаў пра гэтыя адзінкі як функцыянальна-тэкставыя кампаненты мовы. Яны на анамастычных фактах глыбока прааналізавалі самыя розныя тапанімічныя перыфразы і, прадаўжаючы і ўдасканальваючы прыёмы і метады аналізу гэтых адзінак, пачатых у працах Г. Малажай, упершыню на новым матэрыяле (тапанімічным анамастыконе) правялі структурна-семантычны аналіз семантычных мадэляў гэтых апісальных адзінак у выдзеленых імі перыфрастычных (тапанмічных) палях. Пачатак жа і аналіз зроблены, як мы ўжо адзначалі, у працах Г. Малажай, а потым, у 70–90-я гг. ХХ ст., гэты накірунак быў развіты ў даследаваннях Ю. Бельчыкава, Ю. Каравулава, В. Грыгор’ева, Я. Оціна, В. Калінкіна і інш.  
       
Распачатае Г. Малажай вывучэнне перыфраз творча прадоўжылі беларускія лінгвісты. Так, у слоўніку “Беларуская перыфраза” да этноніма Беларусь даследчыца падала наступныя апісальныя выразы: зямля бацькоў, зямля продкаў, край бацькоў, прадзедаў зямля, край блакітных азёр, радзіма Скарыны, сінявокая радзіма і інш. Прафесар С. Прохарава паглыбіла і пашырыла ўяўленне пра такія адзінкі ў артыкуле «“Мой родны кут, як ты мне мілы” (радзіма ў беларускай мове)”»: на падставе аналізу твораў Якуба Коласа, Янкі Купалы і адказаў 19 рэспандэнтаў (яны паведамілі, якія словы, словазлучэнні ўжываюць замест лексемы радзіма) выявіла, што часцей за ўсё выкарыстоўваліся словазлучэнні родны кут, потым мой (родны) беларускі край, родная зямля, родныя мясціны, родная старонка, беларуская зямля, сінявокі край, зямля бацькоў, зямля продкаў. Названыя выразы маюць адпаведнікі і ў паэтычных тэкстах, апорнымі ў ў словазлучэннях выступаюць кут, зямля, край, старонка [2, с. 160]. Гэтая ж даследчыца, прааналізаваўшы сюжэты мастацкай літаратуры, адзначыла, што для беларуса заўсёды была найважнейшай малая радзіма, той родны куток на зямлі, дзе ён прыйшоў на гэты свет і дзе знаходзіцца тая нітка, якая, на думку Я. Купалы, звязвае чалавека з зямлёй і небам. Намі ў артыкуле “Зямля пад белымі крыламі і іншыя загалоўкі” падрабязна прасочана, як узнікла, стваралася У. Караткевічам такая арыгінальная перыфраза, якая паступова сімвалізавалася і шырока ўжываецца ў соцыуме, перыядычным друку, творах мастацкай літаратуры. На яе сімвалічным значэнні, яе ўзоры ў наш час удумлівымі аўтарамі ствараюцца іншыя апісальныя выразы для шматзначнай характарыстыкі станоўчых асаблівасцей некаторых беларускіх паселішчаў, рэгіёнаў-тэрыторый, прадпрыемстваў, устаноў [3, с. 47–77].  
       
Трэба адзначыць, што першыя значныя працы Г. Малажай – манаграфію, дапаможнік і слоўнік перыфразы ў шматлікіх рэцэнзіях высока ацанілі І. Лепешаў (“Настаўніцкая газета”), Р. Шкраба (“Полымя”), М. Тондзель (“Беларусь”), М. Аляхновіч (“ЛіМ”), Н. Гаўрош і К. Панюціч (“Голас Радзімы”), Т. Тамашэвіч і В. Шур (Навуковы зборнік БДПУ М. Танка), І. Германовіч (“Веснік БДУ”), М. Аляхновіч і В. Несцяровіч (“Заря”), украінскія лінгвісты О. Юрчанка і М. Каламіец, нямецкі даследчык К. Гутшміт. Такой колькасці станоўчых рэцэнзій на адну кнігу і слоўнік да яе можа пазайздросціць самы ўганараваны вучоны.  
    ​ 
Прывядзем фрагменты некаторых выказванняў з названых рэцэнзій: “У савецкім мовазнаўстве перыфразы нядаўна сталі прадметам дакладнага даследавання… Першая ластаўка з’явілася ў Беларусі…” (М. Каламіец); “пададзеныя ў слоўніку перыфразы (іх каля 700) — гэта толькі невялікая, шостая частка таго, што вылушчыла даследчыца з твораў 98 беларускіх пісьменнікаў, а таксама з часопісаў і газет…” (І. Лепешаў). На згаданыя ды іншыя навуковыя і метадычныя працы прафесара Г. Малажай былі станоўчыя рэцэнзіі, падрыхтаваныя В. Кавалёвым (“Народная асвета”, 1981), Л. Кацапавым, В. Шурам (“Настаўніцкая газета”, 1981), Л. Вардамацкім (Навуковы зборнік, 1982), А. Каўрусам (“ЛіМ”, 1982), І. Калянковічам, М. Аляхновічам (“Заря”, 1982), Г. Марціросавым, В. Рагойшам, Т. Тамашэвічам (“Гродзенская праўда”, 1985), М. Кавалёвай, К. Панюціч (“Звязда”, 1985), І. Сацутам (“Заря камунізму”, Пружаны, 1989), Г. Юрчанкам (“Полымя”, 1989), С. Каралевіч (“Заря”, 1989), П. Міхайлавым (“Беларуская лінгвістыка”, 1990) і інш. 
      
Прафесар Г. Малажай выступала апанентам па абароне чатырох кандыдацкіх дысертацый, выкананых Т. Трыпуцінай, В. Несцяровічам, М. Даніловічам, Л. Васюковіч, якія былі ёю кваліфікавана прааналізаваны, высока ацэнены і ў выніку зацверджаны ВАК. Пад яе кіраўніцтвам у пачатку 2000 г. абаранілі кандыдацкія дысертацыі В. Касцючык (“Сінанімія і варыянтнасць у дыялектнай фразеалогіі: на матэрыяле гаворак Брэстчыны”) і Л. Яўдошына (“Лексіка-фразеалагічная і сінтаксічная адметнасць мовы мастацкіх твораў Фёдара Янкоўскага”).  
      
Галіна Малажай — аўтар многіх дапаможнікаў, слоўнікаў, вучэбных праграм, метадычных парад, рэкамендацый для ВНУ і сярэдніх школ, апублікаваных з грыфам Міністэрства асветы БССР, яна таксама суаўтар некалькіх манаграфій, што вызначаюцца навізной і арыгінальнасцю пры аналізе тэксту. Пра дапаможнік “Сучасная беларуская літаратурная мова: Практычныя заняткі” (3-е выд. 1995) лічым неабходным сказаць, што ў яго падрыхтоўцы, перавыданні і ўдасканаленні ўдзельнічалі, акрамя Г. Малажай, такія вядомыя лінгвісты, як прафесар Ф. Янкоўскі (галоўны рэдактар, суаўтар), дацэнты М. Кавалёва, Н. Гаўрош, К. Панюціч, А. Юрэвіч, Т. Трыпуціна, Л. Кацапаў. Кожны варыянт удасканальваўся, абмяркоўваўся ў Мінску на кафедры беларускага мовазнаўства. Успамінаецца такі кур’ёзны выпадак: пасля абмеркавання чарговага варыянта рукапісу мы з Галінай Мікалаеўнай зайшлі ў цэнтральны магазін, каб купіць гасцінцы да Новага года, здалі свае паклажы ў гардэроб, атрымалі нумаркі, а калі вярнуліся з набытымі падарункамі, то былі шакаваныя — нашы сумкі прапалі, а ў іх жа былі, апрача каштоўных рэчаў, рукапісы з заўвагамі і парадамі. Быў вялікі клопат — давялося многае ўзнаўляць па памяці і ў вельмі сціслы час. 
      
На заканчэнне адзначым, што добрыя справы Галіны Малажай творча прадаўжаюць яе шматлікія вучні, паслядоўнікі, а яе добрае імя ўспрымаецца як сімвал самаахвярнага служэння абранай прафесіі педагога-патрыёта. А ўсё, што зрабіла Галіна Мікалаеўна, было пранізана стваральным клопатам, звязаным з захаваннем і памнажэннем духоўных скарбаў і набыткаў роднай Беларусі. І яе шматлікія кнігі, у тым ліку падручнікі, дапаможнікі, слоўнікі, — гэта частка той спадчыны, якая заслугоўвае належнай увагі і вывучэння. 
 
Літаратура
    
1. Гукова, Л. Н. Топонимическая перифраза : введение в проблему / Л. Н. Гукова,
Л. Ф. Фомина // Логос ономастики. – 2006. – № 1. – С. 72–79.

2. Прохарава, С. М. Выбраныя творы / С. М. Прохарава. – Мінск : Права і эканоміка, 2009. – 325 с.

3. Шур, В. В. Уласнае імя ў соцыуме і мастацкім тэксце : манаграфія / В. В. Шур. –
Мінск : Інстытут радыялогіі, 2015. – 300 с.

                                                                                                       
                                                                                                                                                        Роднае слова. –
                                                                                                                                          2018. – № 3. – С. 29–31.    

СПРАВА ІХ ЖЫВЕ — СЛОВА ПРАМЕНІЦЬ

Імя Галіны Мікалаеўны Малажай высвецілася ў беларускай філалогіі ў пачатку 70-ых гадоў ужо мінулага стагоддзя, калі яна, аспірантка кафедры беларускай мовы Мінскага педагагічнага інстытута, настойліва распрацоўвала сваю любімую перыфразу. І стала адной з самых надзейных, адданых і паслядоўных прадаўжальнікаў усёй жыццёвай справы нашага незабыўнага настаўніка Фёдара Міхайлавіча Янкоўскага, сябра Саюза беларускіх пісьменнікаў, Заслужанага дзеяча навукі Беларусі, доктара філалагічных навук, прафесара, шматгадовага загадчыка кафедры. Менавіта па яго рэкамендацыі, дзякуючы Г. М. Малажай, на дысертацыйным узроўні атрымала ўсебаковую распрацоўку “Беларуская перыфраза”. Такі быў пачатак у навуковай спадчыне самой даследчыцы, а пасля і шматлікіх навукоўцаў у сферы гэтай праблематыкі, дзе правамерна і арганічна інтэгравалася ў сапраўдную філалогію лінгвістыка і літаратуразнаўства. 

Менавіта ў гэты час выявілася ў сістэме школьнай адукацыі казённа-фармальнае выкладанне беларускай мовы і літаратуры, відавочным было механічнае запамінанне і граматычных правілаў, і зместу літаратурных твораў, зусім мала адчувальным быў і выхаваўчы эфект такіх урокаў, слаба раскрывалася іх эстэтычная функцыя, нават тэхніка чытання не вызначалася выразнасцю, належнай эмацыянальнасцю, а жывое народнае слова ў Фёдара Міхайлавіча выклікала “Радасць і боль”, якія неўпрыкмет і ненавязліва перадаваліся на факультэце калегам, аспірантам, студэнтам. Так і аформілася ідэя ўвесці ў вучэбныя планы філалагічных факультэтаў, факультэтаў дашкольнага выхавання, пачатковай адукацыі курс “Выразнае чытанне”, першапраходцам у распрацоўцы якога стаў А. А. Каляда.

Важнай падзеяй у асяроддзі мовазнаўцаў і школьных выкладчыкаў стаў арганізаваны ў 1974 годзе Рэспубліканскі семінар “Лінгвістычны аналіз тэксту”, мэтай якога было сфармуляваць задачы, высветліць праблемы вывучэння мастацкага твора ў філалагічнай літаратуры ўвогуле і ў школьнай практыцы ў прыватнасці, вызначыць творы, найбольш прыдатныя для гэтай мэты, распрацаваць метадычныя прыёмы аналізу. Больш за 30 навукоўцаў прынялі дзейсны ўдзел у семінары і падрыхтавалі свае матэрыялы і канкрэтныя прапановы, якія і склалі першы зборнік “Лінгвістычны аналіз тэксту” (Мн., 1975). Навуковым рэдактарам яго быў Ф. М. Янкоўскі, а для аспірантаў, студэнтаў — кансультантам і першым дарадчыкам. Мне ж выпаў клопат быць адказным за гэты выпуск. Так у рэдакцыйным партфелі апынуліся два матэрыялы, прысвечаныя аналізу апавядання Янкі Брыля “Галя”, адзін з якіх “Слова жыве, слова праменіць” Г. М. Малажай. Але, на нашу радасць, у кожнага з аўтараў быў свой падыход да аналізу, а ў выніку разгляд апавядання ўзаемадапаўняў адзін аднаго, што выклікала задавальненне нашага агульнага аспіранцкага кіраўніка, а таксама і самога Янкі Брыля (паводле пераказу Фёдара   Міхайлавіча Янкоўскага).
   
Якія ж рысы Г. М. Малажай як навукоўца выявіліся ў тым невялікім, паводле памеру, але найбольш раннім яе артыкуле? У першую чаргу заўважаеш здольнасць пранікнуць у псіхалагічны стан аўтара апавядання “Галя” і яго дзейных асоб. Такая далікатнасць і глыбіня аналізу, думаецца, вынікае з асабістага душэўнага і духоўнага стану самой даследчыцы, а, можа, мела пэўны эфект і трайное супадзенне імені аўтаркі даследавання, імені гераіні твора і назвы яго. 

Другі зборнік артыкулаў “Лінгвістычны аналіз тэксту” (1978 год) істотна дапоўніў характарыстыку названага курса, забяспечыў праграмай, удакладніў і канкрэтызаваў яго задачы, даў узоры аналізу. Гэта і быў дадатковы штуршок да стварэння дапаможніка “Лінгвістычны аналіз тэксту: Заданні. Тэксты. Парады” (два выданні). Тут усебакова раскрыты сутнасць і змест лінгвістычнага аналізу як навучальнай дысцыпліны, апісаны метады і прыёмы вытлумачэння школьных праграмных мастацкіх тэкстаў, пададзены ўзоры аналізу. У гэтым адчуваецца найцяснейшая повязь вучонага са школьнай практыкай, клопаты пра звычайнага настаўніка, яго навуковы і метадычны рост. Такая думка пацвярджаецца падрыхтаваным сумесна з С. Р. Рачэўскім другім дапаможнікам “Пазакласная праца па беларускай мове”. Нават далёка няпоўны пералік зробленага Галінай Мікалаеўнай засведчыў яе апантанасць беларусістыкай, умелае спалучэнне выкладчыцкай і навуковай працы, знітаванасць і пераемнасць школьнага і ўніверсітэцкага вопыту выкладання, арганічнае спалучэнне навуковых выкладак, тэарэтычных абагульненняў, таксама рэкамендацый і ўзораў заданняў для свядомага, асэнсаванага засваення. 
       
Ацэньваючы ролю Г. М. Малажай у станаўленні курсаў “Лінгвістычны аналіз тэксту”, “Практыкум па беларускай мове”, нельга не заўважыць іх уплыву на распрацоўку сучасных падручнікаў па беларускай мове і чытанні, дзе ажылі старонкі за кошт больш свежых і цікавых заданняў і практыкаванняў, набліжаных да жыццёвых крыніц, а таксама правілаў, паглыбленых да народных вытокаў. 
       ​ 
На вялікі жаль, спецсемінары “Лінгвістычны аналіз тэксту” захаваліся толькі ў асобных універсітэтах, у большасці яны выцеснены іншымі, менш важнымі, пабудаванымі на матэрыялах вузкаспецыяльных дысертацыйных даследаванняў. Да таго ж камп’ютар, інтэрнэт, павышанае захапленне тэсціраваннем і IT-тэхналогіямі не дапамогуць адчуць водар мастацкага твора, не навучаць карыстацца словам дакладна, вобразна, з улікам усіх яго семантычных адценняў і стылёвай маркіроўкі (афарбоўкі). У выніку шматгадовых назіранняў, што вяліся ў час педагагічнай практыкі студэнтаў 4-5 курсаў, склалася перакананне, што тагачаснае пакаленне педінстытуцкіх выпускнікоў набытыя, а затым удасканаленыя і памножаныя навыкі выкарыстоўвае і да гэтага часу, паспяхова выклікаючы цікавасць не толькі да сюжэта твора, але і да мастацка-эстэтычных сродкаў і аўтарскіх знаходак, і вучні адчуваюць, разглядаюць слова як каштоўны брыльянт, ведаюць яго важкасць у маўленні і вартасць у жыцці. Звернем увагу на той факт, што апошнія гадоў дзесяць гэты аспект выкладання мовы і літаратуры не на лепшым узроўні. 
    ​ 
Аддаючы даніну павагі Галіне Мікалаеўне Малажай, нельга забывацца пра яе настаўнікаў-выхавацеляў — волатаў беларускага літаратуразнаўства і мовазнаўства Уладзіміра Андрэевіча Калесніка і Фёдара Міхайлавіча Янкоўскага, бо пад іх крыламі і апекай вырасла ўжо не адно пакаленне філолагаў-беларусістаў. Справа іх жыве, а слова праменіць.                                                                 

                                                                    Актуальныя праблемы мовазнаўства і лінгвадыдактыкі :                                                                                матэрыялы Рэспубліканскай навуковай канферэнцыі,                                                                                                                          Брэст, 20–21 сакавіка 2008 года :                                                             да 70-годдзя з дня нараджэння Галіны Мікалаеўны Малажай.–                                                                                                                                                 Брэст, 2008. – С. 4–5.

ТРЫ СУСТРЭЧЫ З ГАЛІНАЙ МІКАЛАЕЎНАЙ МАЛАЖАЙ: ДУХОЎНЫ СВЕТ ЧАЛАВЕКА

“Жыццё пражыць — не поле перайсці” — глыбокая, змястоўная прыказка, за якой (у якой!) — шматвяковы вопыт народа. Кожны чалавек жыве па-свойму: адзін — яскрава, імкліва, прыспешваючы час. Ён — нібы камета на зорным небасхіле: загарэўся на нейкі час і згас, пакінуўшы пасля сябе бліскучы след. Другі жыве немітусліва, знешне спакойна, роўна, і пакідае пасля сябе выразны, не такі бліскучы, след надоўга, а не на адно імгненне. Да ліку такіх людзей я аднёс бы паважаную Галіну Мікалаеўну. Бачыў яе заўсёды спакойнай, ураўнаважанай. Пры размове — цярплівай да сумоўцы, здольнай адчуваць і прымаць блізка да сэрца чужы клопат, як свой асабісты. Гаварыла важка, доказна, ашчаджаючы кожнае слова, па-паляшуцку напеўна, “расцяжна”.  
     ​ 
Многія сустрэчы запомніліся. Але найбольш — тры, у якіх раскрыўся характар Галіны Мікалаеўны як Чалавека сумленнага і чыстага, сардэчнага і шчырага… Серафіма Андрэеўна Янкоўская штогод рупілася разам з тымі, хто ведаў і любіў яе мужа — партызанскага разведчыка, прастрэленага аўтаматнай чаргой, Настаўніка, які “абараніў” каля трох дзясяткаў кандыдатаў навук, вядомага за межамі рэспублікі лінгвіста, пісьменніка — пра наведванне яго магілкі, каб не згасала памяць. Клікала многіх, але далёка не ўсе чулі яе, цяпер нябожчыцу. Некаторыя мінчукі (як сам гаварыў і пісаў Фёдар Міхайлавіч) ці пазніліся, ці зусім не прыходзілі да свайго Настаўніка, дарадцы. Абараніліся — і досыць. Можна забыцца, схавацца за спіны іншых, адысці ў цень. А Галіна Мікалаеўна — яго ці не першая аспірантка — была кожным разам каля магілкі, прыязджала за 350 кіламетраў з Берасця, каб ушанаваць таго, хто, нават цяжкахворы, у бальніцы, чытаў і правіў — не свае, чужыя! — рукапісы. З кветкамі ў руках, маўклівая і зажураная, стаяла яна ля магілкі Настаўніка, гартала старонкі Яго і свайго лёсу. Гучных словаў не прамаўляла. Адчувалася, як ёй цяжка і балюча. Думалася: у такой сітуацыі не прыгожыя прамовы, а сама прысутнасць — доказ вернасці…  
       ​ 
Па аналогіі прыгадваецца другая аспірантка другога настаўніка — не знакамітага, але вядомага, з жывымі нервамі, як і ва ўсіх, з сэрцам, якое часта сціскаецца ад болю, а то і б’ецца арытмічна, нібы не хапае яму нечага — ці кіслароду, ці дабрыні. Чытала яму вершы, гасцявала ў яго сціплай кватэрцы, вяла далікатныя размовы “пад каву”. Першую выпеставаў яе настаўнік, вычытваў, выправіў тэкст, звязаў кавалкі ў цэласнае адзінства… Абараніла. Дыплом кандыдата навук атрымала. І — пустата, чарноцце, забыццё. Поўнае, безагляднае…  
        
Памяць, памятлівыя людзі… На іх маліцца трэба Чалавецтву, што “вдалось в суету изысканий” (Я. Баратынскі), каб не зманкурцілася яно, не страціла адчуванне і радасці, і болю (Ф. М. Янкоўскі) свайго і чужога жыцця.  
      ​ 
Жыццёвая пазіцыя Г. М. Малажай вызначалася смеласцю. Адсюль — адсутнасць мімікрыі, калабарацыянізму, няздольнасць і няздатнасць мяняць свае перакананні ў любой, нават самай экстрэмальнай сітуацыі. У гэтым мяне пераканалі больш за ўсё не яе словы аб любові да роднай мовы, да нацыянальнай культуры, а яе ўчынкі. І сярод іх асабліва запомніўся адзін…  
       
Афіцыйная, наладжаная на самым высокім узроўні, вывераная ў дэталях самых дробных (да прыкладу, праверка сумачнай і кішэннай наяўнасці, як пры пасадцы ў самалёт) сустрэча з Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь гісторыкаў, лінгвістаў, літаратуразнаўцаў, прысвечаная праблеме вывучэння гуманітарных дысцыплін у школе. Папярэднія міні-гутаркі, міні-дыскусіі. Спадзяванні на падтрымку на вышэйшым узроўні: зліквідуй ці звядзі да мінімуму (што зараз і назіраецца ў школах рэспублікі) навучанне мове, літаратуры, гісторыі — і атрымаеш пакалечаны, духоўна збеднены “чалавечы матэрыял”, сучасных мітрафанушкаў, манкуртаў. Афіцыйную размову пачалі гісторыкі. Спавядаліся не надта шчыра, на паперках. Усе — на рускай мове. Калі гаварылі пра падручнікі па гісторыі Беларусі — таксама. І раптам — як выбух бомбы, як выдых сумлення, прагучала ласкава і цёпла, па-жаночы пяшчотна і незласліва з вуснаў Галіны Мікалаеўны: “Мяне здзіўляе, чаму ніхто з гісторыкаў не размаўляе на беларускай мове”. Прагучала амаль так, як некалі з вуснаў Ларысы Геніюш на допыце ў Цанавы: “Я буду гаварыць на мове свайго народа”. (Цытую па памяці, за дакладнасць сэнсу — адказваю галавой, за дакладнасць перадачы фраз — не ручаюся). Прагучала пры прэзідэнце. Слова маці дзяцей Беларусі, выкладчыцы, даследчыцы роднай мовы. І кіраўнік дзяржавы не запярэчыў Ёй, бо, як і ўсе, быў зачараваны і мілагучнасцю мовы, і шчырасцю светлай і добрай, смелай і мужнай жанчыны. Адно толькі падкрэсліў, акрэсліў (заўважыў-такі!) важную дэталь: “Каб я так добра ведаў і мог так гаварыць на беларускай мове, як Вы, Галіна Мікалаеўна, і я гаварыў бы па-беларуску!” Не адзін я, а многія прысутныя ў зале, годна ацанілі тады ўчынак Жанчыны з Брэста, якая адной заўвагай вынесла прысуд тым, хто “забыўся”, хто спалохаўся і схаваўся, хто ратаваўся, а не ратаваў мову народа свайго, слова беларускае ў прыдатны для гэтага выпадку момант.  
       ​ 
Галіна Мікалаеўна бараніла, а не баранілася, адстойвала мову і культуру беларусаў, па зернятку збірала духоўныя скарбы, што закрышталізаваліся ў слове, як перлінка ў ракавінцы. Яе кнігі і сёння з намі. Яе клопат перададзены нам з рук у рукі, з душы — у душы, з сэрца — у сэрцы. Нейкім унутраным чуццём яна адчувала, што ты, я, ён за людзі. І смела дэкларавала сваю думку…  
        
У сувязі з гэтым запомніўся трэці выпадак…  
    ​ 
Уладалюбная, настойлівая асоба, якраз з тых людзей, што, як каметы, ставяць перад сабою задачу — як ярчэй, як хутчэй, як бліскучай накрэсліць (акрэсліць тут — не тое слова) шлях, вырашыла “паспрабаваць, як гэта робіцца”, паспаборнічаць з доктарам навук, прафесарам (а яна пакуль — кандыдат навук, дацэнт) за невялікую, але пасаду. Сагітавала калег на галасаванне на яе карысць (да гонару людзей — не ўсіх), вяла перамовы з начальствам, членамі Рады ўніверсітэта. А доктар навук — не мітусіўся, не займаўся перадвыбарнай кампаніяй. Спадзяваўся на сумленнасць людскую, на тое, што меў непараўнальна больш дывідэндаў, як цяпер стала модна гаварыць. Суперніца ў зале пасяджэнняў Рады ўніверсітэта села побач з Галінай Мікалаеўнай. Відаць, спадзявалася на падтрымку. Але не ўдалося: член Рады Малажай Г. М. у ліку першых падтрымала не яе. Бо іначай не магла і сумленне не дазваляла. А доктар навук атрымаў чарговую рану на сэрцы, у дадатак да той, якую перад гэтым перасіліў, хаваючы саракагадовага сыночка. Ды што для такіх людзей чужыя раны, чужыя траўмы? Ім падавай уладу, саступай дарогу. “Прэч! Я іду!” — іх лозунг. Тым больш прэч, калі ты — беларус, які роднай мове і народу не здрадзіў, не забыўся, дзе твае карані… 
      
Помню адну з апошніх сустрэч са светлым Чалавекам, з мілай, лагоднай Жанчынай каля галоўнага ўніверсітэцкага будынка. Было ёй цяжка пасля перанесенай хваробы. Але трымалася. Больш гаварыла не пра сваю бяду-гора, а пыталася, як мае справы, як здароўе, як пачуваю сябе без крывіначкі-сыночка. Прайшлі разам метраў дзвесце, развіталіся. Так атрымалася, што назаўсёды. Правёў Яе поглядам яшчэ колькі метраў… У сціплай вопратцы, непаспешліва, ішла яна сваёю сцежкай па жыцці… Святая… Сумленніца…  

                                                                    Актуальныя праблемы мовазнаўства і лінгвадыдактыкі :                                                                                матэрыялы Рэспубліканскай навуковай канферэнцыі,                                                                                                                          Брэст, 20–21 сакавіка 2008 года :                                                             да 70-годдзя з дня нараджэння Галіны Мікалаеўны Малажай.–                                                                                                                                                 Брэст, 2008. – С. 12–14.

«ПАСЕЯНАЕ ТАБОЮ РАСЦЕ...»: СЛОВА ПРА КАЛЕГУ, СЯБРА, ДАРАДЧЫКА  

Ёсць людзі, якія не жывуць, а тлеюць, з усёй сілы аберагаюць самога сябе. А ёсць такія, якія, не шкадуючы сябе, гараць вялікім агнём, поўнасцю аддаючыся любімай справе, дапамагаючы іншым жыць і працаваць. Такой самаадданай, самаахвярнай у служэнні абранай прафесіі і роднай беларускай мове была і Галіна Мікалаеўна Малажай — мая калега, мой сябар і дарадчык. Сёння, з нагоды 70-ых угодкаў Галіны Мікалаеўны, хочацца сказаць пра яе добрае, шчырае слова, успомніць некаторыя моманты з жыцця.
  
Мы пазнаёміліся даўно, яшчэ ў школьныя гады. Вучыліся разам у СШ № 1 г. Брэста. Я была тады ў дзясятым класе, Галя — у дзявятым. Наша настаўніца рускай мовы і літаратуры Р. Я. Нодыльман, чалавек высокаадукаваны і творчы, часта давала лепшым вучням сачыненні на вольныя тэмы для ўдзелу ў розных гарадскіх конкурсах. Дала адну тэму (дакладна ўжо не помню, якую) і нам з Галяй. Мы разам вывучылі патрэбную літаратуру ў бібліятэцы, а потым пісалі сачыненне дома ў Галі. Тады ж я пазнаёмілася з Галінымі бацькамі: інтэлігентным, вельмі стрыманым, негаваркім Мікалаем Сцяпанавічам і прыгожай, ветлівай Галінай мамай — Надзеяй Лукінічнай. Затым мы вучыліся на філалагічным факультэце нашага Брэсцкага педінстытута, працавалі ў школах, а з верасня 1963-га года 41 год працавалі на адной кафедры.  
       
Мы сябравалі. Разам ездзілі здаваць кандыдацкі экзамен па філасофіі ў Гародню, дзе амаль тыдзень жылі ў студэнцкім інтэрнаце ў адным пакоі. Галіна Мікалаеўна падрабязна піша пра гэта ў аўтабіяграфіі, змешчанай у кнізе “Святло сакавіцкага слова” [1, с. 13-14]. Разам з іншымі выкладчыкамі кафедры беларускай мовы ездзілі ў экспедыцыі па Берасцейшчыне збіраць матэрыялы для “Дыялекталагічнага атласа беларускай мовы”. Ездзілі на навуковыя канферэнцыі ў Мінск і Гомель. Сябравалі сем’ямі. Мы з мужам былі на вяселлі ў сына Галіны Мікалаеўны. Яна з Валянцінам Мікалаевічам — на вяселлі маёй дачкі. Хадзілі адна да адной у госці. Абменьваліся рэцэптамі прыгатавання розных страў і нарыхтовак гародніны на зіму.   
        
У Галі доўга не было сваёй кватэры. Жыла з мужам і сынам спачатку з бацькамі ў драўляным доміку без выгод на Палявой (зараз Сікорскага), затым, пакуль не атрымала кватэры, у студэнцкім інтэрнаце. Ніколі не жалілася на свой побыт. Усюды ёй было добра. Рабіла ўсё вельмі хутка. Такі спрыт быў у яе руках, што я ёй па-добраму зайздросціла. Гатавала вельмі смачна. Умела ўсё рабіць: шыла, вязала, вышывала — і ў маладосці і пазней, калі нарадзіліся ўнучкі, знаходзіла час, каб нешта для іх пашыць. У мяне дагэтуль ёсць вялікая хустка-накіданка, якую я вязала па ўзоры, што паказала мне Галя. Часта мы разам хадзілі з працы дадому. Ішлі пешшу. Галя не любіла ездзіць. Абмяркоўвалі розныя падзеі ў інстытуце, на факультэце, у сем’ях. Галя была шчырай, адкрытай, яшчэ ў маладосці ўсяму давала сваю ацэнку, магла мудра разважыць і параіць, як вырашыць тую ці іншую праблему.  
      ​ 
У інстытуце Галя, нягледзячы на вялікія вучэбныя нагрузкі (нам адразу далі лекцыйныя курсы), тэрмінова ўключылася ў навуковую працу. Абрала тэму дысертацыі, купіла друкарскую машынку, навучылася друкаваць, сама набірала на машынцы свае артыкулы, а пазней — дысертацыю і кнігі. Часта ўшчувала мяне, што не ўмею друкаваць.  
       
Як загадчыца кафедры Галіна Мікалаеўна творча падыходзіла да вучэбных планаў і праграм, была ініцыятарам стварэння менавіта праграм, вучэбна-метадычных дапаможнікаў і падручнікаў, якіх не хапала ў рэспубліцы. Яе вылучала творчая энергія, актыўнасць, мэтанакіраванасць, незвычайная працаздольнасць, патрабавальнасць. Патрабавальнай Галіна Мікалаеўна была не толькі да нас, членаў кафедры, але і, у першую чаргу, да сябе. Яе жыццёвым крэда былі словы С. Грахоўскага, якія сталі крылатымі: “Спынішся — плынню адгоніць назад”. Яна часта паўтарала гэтыя словы мне і іншым выкладчыкам кафедры. Не спыняцца на дасягнутым, ісці наперад да ажыццяўлення пастаўленай мэты — так, на думку Галіны Мікалаеўны, трэба было працаваць.  
       
Мяне падтрымлівала. Рэдагавала некаторыя мае працы. Была на абароне дысертацыі. Менавіта Галіна Мікалаеўна параіла мне звярнуцца да прафесара Ф. М. Янкоўскага з просьбай быць у мяне першым апанентам (між іншым, Фёдар Міхайлавіч заўсёды называў нас каляжанкамі). Часам была мною не задаволена. Помню, так было, калі мы ў 1985 годзе паехалі ў Мінск на нараду пры Міністэрстве адукацыі па пытаннях дыялекталагічнай практыкі. Я падрыхтавала ратапрынтную праграму дыялекталагічнай практыкі, і патрэбна было перадаць яе кіраўнікам нарады для абмеркавання і, магчыма, для выдання як вучэбнай, бо такой праграмы ў рэспубліцы яшчэ не было. Я выйшла за кафедру з праграмай у руцэ, пачала гаварыць пра дыялекталагічную практыку ўвогуле, пра тое, якія ў нас своеасаблівыя гаворкі, і так захапілася, што забыла сказаць пра гэтую праграму. Калі села на месца, Галіна Мікалаеўна, пакрыўджаная, спытала: “А праграма? А чаго ты сюды ехала?”  
       ​ 
Зрэдку былі рознагалоссі, але Галіна Мікалаеўна заўсёды магла доказна пераканаць у сваёй праваце. Калі ўкладалі “Дыялектны слоўнік Брэстчыны”, загадчыца прапанавала даваць у алфавітным парадку не толькі рэестравыя словы, але і словы-сінонімы ўнутры радоў. Я была супраць: была ўпэўнена, што словы ўнутры раду трэба размяшчаць паводле распаўсюджанасці іх у гаворках.  
    ​ 
Калі кафедра была падзелена на дзве і Галіна Мікалаеўна пачала ствараць аўтарскі калектыў для падрыхтоўкі школьных падручнікаў, яна сказала мне: “Ты кандыдат навук, дацэнт, калі ласка, шукай суаўтараў, стварай свой калектыў, а я буду працаваць з моладдзю”. З моладдзю яна заўсёды працавала многа, самааддана, гаварыла: “Людзей трэба падымаць, даваць магчымасць адчуць сілу ўласных крылаў”. У аўтабіяграфіі напісала, што ў сваёй працы з маладымі выкладчыкамі кіравалася словамі Ларысы Геніюш “Каб з нашых гнёздаў не пеўнікі на плот, а горда арляняты выляталі” [1, с. 23].  
     ​ 
Хочацца яшчэ сказаць пра тое, што мяне заўсёды ўражвала ў Галі. Гэта яе трываласць, мужнасць, уменне трымацца ў самыя складаныя моманты жыцця. У яе было цяжкае жыццё: хворы ад нараджэння сын, яго смерць у маладыя гады, засталіся без бацькі малыя ўнучкі. А яна ніколі не жалілася на свой лёс, мужна зносіла ўсе нягоды. Вось некаторыя балючыя ўспаміны. Калі яе сыну зрабілі запозненую няўдалую аперацыю і мы з мужам сабраліся наведаць яго ў шпіталі, Галя папрасіла падтрымаць Гену (так звалі сына Галіны Мікалаеўны), сказаць, што аперацыя прайшла паспяхова, што ён, як і мой муж, які перанёс такое ж захворванне, будзе жыць, будзе цешыцца сваімі дачушкамі, хадзіць у грыбы, рыбачыць і г. д. Гэта была святая мана. Я ледзь стрымлівалася, каб не заплакаць. А як было ёй, ведаючы, што страчвае адзінага сына? 
      
Галя расказвала мне свой сон. Незадоўга да адыходу Гены з жыцця ёй прыснілася памерлая мама, якая папракала яе за тое, што быццам бы дрэнна даглядае сына, і пагражала забраць яго да сябе. Прачнуўшыся, Галя пабегла на могілкі. Стоячы на каленях перад мамінай магілай, у роспачы прасіла не забіраць яго: ён такі малады, у яго малыя дзеці! Калі Гена памёр і Галіна Мікалаеўна паехала ў Мікашэвічы забіраць заказаны там помнік, то, убачыўшы партрэт сына на граніце, страціла прытомнасць. А на працы не паказвала, як ёй невыносна цяжка, толькі з галавою акунулася ў навуку. Замкнулася ў сабе, перастала быць такой адкрытай, як раней. Навуковая праца ратавала яе, давала ёй сілы жыць. Яна працавала самаахвярна, апантана. На працы і згарэла. А як яна трымалася, калі моцна захварэла сама! Прыкаваная да ложка цяжкай хваробай, да апошняга працавала: пісала і рэдагавала кнігі, вычытвала і рэцэнзавала дысертацыі, кансультавала аспірантаў. Я адчуваю віну перад Галяй, калі незадоўга да яе адыходу, наведаўшы яе ў бальніцы і ўбачыўшы на яе вачах слёзы, пачала гаварыць банальнае: “Трэба спадзявацца на лепшае. Надзея памірае апошняй і г. д.” 
      
Калі можна да яе звярнуцца зараз, калі яна мяне пачуе, я хачу сказаць: “Дарагая Галіна Мікалаеўна, родная, мілая Галя, у цябе на помніку высечаныя словы: “Пасеянае табою ўзрасце”. Гэта так. Яно ўжо расце. Жывуць, шчаслівыя, твае ўнучкі, бегаюць па двары, радуючыся сонейку, праўнучкі. Выдаюцца і перавыдаюцца твае кнігі. Вывучаюць па іх нашу родную мову школьнікі, спасцігаюць азы навукі студэнты. Працуюць, удзячныя табе за падручнікі, настаўнікі і выкладчыкі. Сведчаннем таго, што ты жывеш сярод нас, тваіх калег, сяброў і аднадумцаў, з’яўляецца і прысвечаная табе аўдыторыя ў родным універсітэце.

                                                                    Актуальныя праблемы мовазнаўства і лінгвадыдактыкі :                                                                                матэрыялы Рэспубліканскай навуковай канферэнцыі,                                                                                                                          Брэст, 20–21 сакавіка 2008 года :                                                             да 70-годдзя з дня нараджэння Галіны Мікалаеўны Малажай.–                                                                                                                                                 Брэст, 2008. – С. 6–8.

ВУЧЫЦЦА Ў НАСТАЎНІКА

У адным з абразкоў Ф. М. Янкоўскага ёсць радкі з чутага: “...Узяўся — глядзі. За што ўзяўся — таго глядзі. ...А ўзяўся, стаў на службу — службы глядзі. Глядзі, каб з людзьмі чалавекам быў” [1, 288] і словы аўтара абразкоў: “Глядзець! Адно яно, гэта глядзець, спараджае і даглядаць, даглядаць хораша, старанна, даглядаць рупліва; глядзець — гэта і гадаваць, і выхоўваць на чалавека, і выводзіць на чалавека, выводзіць у людзі, выводзіць у свет і зберагаць, хаваць, пільнаваць...” [1, 286]. Усё гэта толькі малая частка з таго, што можна і трэба сказаць нам, яе вучням, пра Галіну Мікалаеўну Малажай — Вучонага і Настаўніка ад Бога, якая так глядзела людзей, ішла з людзьмі, была і заўсёды застанецца ў памяці многіх Чалавекам. Ідучы па цярністай жыццёвай дарозе, яна ніколі не дэманстравала ні перад кім сваёй перавагі, значнасці. Была  вялікая і простая заўсёды адначасова. Аднак яе прысутнасць у любой сітуацыі ці падзеі патрабавала напружання і ўвагі. Бо яна сама жыла працай і ў працы. Яе полымя творчасці гарэла ярка і палымяна і грэла іншых. І нас, тых, каму пашчасціла быць побач і каму хацелася хоць крышачку наблізіцца да яе шматмернага таленту, навучыцца ў яе глядзець і бачыць, адчуваць і разумець слова, людзей. Яна вучыла і выхоўвала сваім жыццём, асабістым прыкладам, пачынаючы са стылю кіраўніцтва кафедрай (спакойным, прафесійным, вытрыманым), штодзённай руплівай працай за пісьмовым сталом, а потым за камп’ютарам (прафесар Г. Малажай першая на факультэце асвоіла гэтае дасягненне прагрэсу і, ацаніўшы яго, шчыра радавалася, асабліва, калі вывучала новую для сябе функцыю “такой разумнай машыны”, з якой падчас працы магла ласкава размаўляць, хвалячы за паслухмянасць)  і заканчваючы вандроўкай у прыроду. Галіна Мікалаеўна вельмі любіла лес, хоць бываць у ім ёй выпадала не часта. І тут яе ўрокі працягваліся. Яна знаходзіла ў лесе столькі прыгожых, цікавых мясцін, адценняў разнастайных колераў, форм нежывых прадметаў, пераўвасобленых прыродай у знаёмыя фігуры,  жывыя карціны і вобразы-постаці, што вымушала захапляцца яе адкрыццём і здзіўляцца яе воку, здольнасці глядзець і бачыць.  І на выказанае ўслых здзіўленне з лёгкай усмешкай адказвала: “Вучуся па кніжках пра прыроду. Не прапускаю ніводнага радка, калі чытаю ці перачытваю Коласа, Брыля, Караткевіча, Мележа, Адамчыка...” (але тут трэба сказаць, што яна ўмела чытаць адразу ўсю старонку тэксту (Божы дарунак?!), калі трэба было выбраць адпаведную моўную адзінку, і вучыла гэтаму майстэрству іншых, калі не атрымаецца, то хаця б паспрабаваць). Падчас такіх паездак у прыроду, калі здараліся, яна падавала прыклад стараннай, руплівай працы і тут, дэманстравала вялікае майстэрства актыўна адпачываць. У адказ на рэпліку-здзіўленне “прафесар умее збіраць чарніцы?!” аднаго з ягаднікаў яна першая напаўняла кубак-“наберушку” і перамагала ў стыхійна арганізаваным спаборніцтве. Пасля такой заяўкі рукі многіх “паляўнічых” рабіліся спрытнейшыя, кожны хацеў не адстаць ад Майстра. 

Гарманічная, яна была прыгожая і дасканалая ва ўсім: у напісаных ёю для студэнтаў, вучняў, настаўнікаў кнігах (у іх заўсёды была новая ідэя, накірунак у пазнанні тайны мовы — гэтай складанай сістэмы, якую і вучыла расшыфроўваць і ўтаймоўваць, — гэты велізарны і глыбокі акіян звычайных і незвычайных слоў); у пераканальна аргументаваных водгуках на аўтарэфераты і кандыдацкія дысертацыі; у цікавых змястоўных артыкулах і выступленнях на міжнародных і рэспубліканскіх форумах навукоўцаў. Яна была гарманічная ў сваёй знешняй прыгажосці, жаночай прывабнасці,  уменні ладзіць з людзьмі, у захапленні прыродай, рэдкія “сустрэчы” з якой тлумачацца яе адзінай “няздольнасцю” ў жыцці —  адарвацца ад пісьмовага стала.  
        
Здзіўляла яе прыроджаная працаздольнасць і працавітасць. Прафесар  была пераканана, што абараніць мову  можна толькі мовай, якой служыла і слугавала, сеючы Святло ведаў не толькі пра мову, але і пра законы ўпарадкавання свету. Тэксты-ілюстрацыі ў яе працах — найбольш яркія, удалыя старонкі жыццяпісу народа, пісьменнікаў, творы якіх яна яшчэ раз па-майстэрску прапаноўвала чытачу-філолагу, выбіраючы тыя мясціны-радкі, якія маюць найбольшую эстэтычную і ідэалагічную каштоўнасць як  здабыткаў народнай культуры.  
        
“Я меў шчасце вучыцца ў яго працаваць”, — словы Ф. М. Янкоўскага пра свайго настаўніка (акадэміка Віктара Баркоўскага) паўтараю пра Г. М. Малажай, у якой мела шчасце вучыцца студэнткай і ўжо выкладчыцай на кафедры. Многа гадоў адчувала пастаянную ўвагу да сябе з яе боку ў канкрэтных справах, парадах, падказках, уроках жыцця і працы. Яе настаўніцкая праца неаддзельная ад мацярынскай апекі і абароны. Гэта ж колькі трэба было мець фізічных і маральных сіл, каб папраўляць цярпліва табой напісанае, падказваць і накіроўваць, хваліць (нават калі для гэтага не было падстаў), каб заахвоціць на працу далей, і бласлаўляць у друк і першыя спробы, і ўжо пазней больш “спелыя” публікацыі. Часта яна першая была ініцыятарам “чужой” працы: многія з яе вучняў і калег могуць прыгадаць, як, не пасягаючы на іх свабоду, Галіна Мікалаеўна выдавала план-праспект новай працы, якая патрэбна для вучняў ці студэнтаў, і даводзіла, пераконвала, што аўтарам павінен стаць менавіта ты, бо “гэта тваё і табе па сіле”. Яна тварыла сама і вітала творчы рост тых, хто рабіў справу годна і сумленна. Выводзіла ў людзі, у філалогію, у жыццё.  
      ​ 
 Вялікі дзякуй, НАСТАЎНІК! 
                                                                              
                                                                                     Літаратура 

1. Янкоўскі, Ф. Само слова гаворыць / Ф. Янкоўскі. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1986. – 318 с.

                                                                    Актуальныя праблемы мовазнаўства і лінгвадыдактыкі :                                                                                матэрыялы Рэспубліканскай навуковай канферэнцыі,                                                                                                                          Брэст, 20–21 сакавіка 2008 года :                                                             да 70-годдзя з дня нараджэння Галіны Мікалаеўны Малажай.–                                                                                                                                                 Брэст, 2008. – С. 8–10.

З ПАШАНАЙ І ЛЮБОЎЮ: ШТРЫХІ ДА ПАРТРЭТА НАСТАЎНІКА

Ёсць людзі, якія маюць талент, як кажуць, ад Бога. Да іх належала і Галіна Мікалаеўна Малажай — чалавек высакароднай душы, нястомны працаўнік на ніве беларускай філалогіі і адукацыі. 

Мне пашчасціла быць студэнтам Г. М. Малажай. Добра памятаю восень 1981 года — пачатак маёй вучобы на філалагічным факультэце Брэсцкага педагагічнага інстытута. Свежыя ўражанні, нечаканыя адкрыцці, новыя вучэбныя дысцыпліны, незнаёмыя выкладчыкі… Прыходу апошніх у аўдыторыю мы, першакурснікі, чакаем з асаблівым хваляваннем. Інтуітыўна ацэньваем сваіх будучых экзаменатараў, цешым сябе надзеяй на лепшае, радуемся, калі нашы “прагнозы” спраўджваюцца. У другім семестры да нас, першакурснікаў, прыйшла чытаць лекцыі па сучаснай беларускай мове Г. М. Малажай. Гэтае прозвішча мы ўжо добра ведалі, паколькі працавалі з дапаможнікам “Практыкум па беларускай мове”, адным з аўтараў якога была і Галіна Мікалаеўна. Яшчэ раней ад студэнтаў старэйшых курсаў таксама даведаліся, што яна выкладчык сур’ёзны, патрабавальны, валодае глыбокімі ведамі, карыстаецца аўтарытэтам у інстытуце. І гэта было сапраўды так. Тры з паловай гады, на працягу якіх Галіна Мікалаеўна вяла ў нас заняткі па розных лінгвістычных дысцыплінах, далі магчымасць убачыць і адчуць, наколькі яна эрудыраваны, інтэлігентны і тактоўны чалавек. У ёй гарманічна спалучаліся патрабавальнасць з добразычлівасцю, справядлівымі адносінамі да студэнтаў. 
       ​ ​ 
Галіна Мікалаеўна была не толькі выдатным навукоўцам і педагогам. Яна мела добрую, шчодрую душу. Яшчэ ў студэнцкія гады звярнуў увагу на тое, што
Г. М. Малажай заўсёды шчыра радуецца поспехам тых, каго вучыць, з кім працуе. Прыгадваюцца моўныя святы “Ты будзеш звінець, мая родная мова”, “Матчына слова”, “Напісанае застаецца”,  якія ладзіліся на факультэце. Іх сцэнарыстамі і рэжысёрамі былі маладыя выкладчыкі М. І. Новік і С. Р. Рачэўскі. Кожны раз у зале абавязкова прысутнічала і Г. М. Малажай. Яе шчаслівая ўсмешка была найвышэйшай адзнакай убачанаму на сцэне. Яна радавалася роднаму слову, радавалася за сваіх калегаў-паплечнікаў, за студэнтаў — удзельнікаў вечарыны. Пазней, калі я прыйшоў працаваць на кафедру, якую шмат гадоў узначальвала Галіна Мікалаеўна, пераканаўся, што да ўсіх сваіх калегаў яна ставіцца з павагаю, умее тактоўна параіць, далікатна падказаць, своечасова падтрымаць.   
        
Мы, студэнты, ганарыліся тым, што вучыліся па кнігах, напісаных Галінай Мікалаеўнай. На занятках па сучаснай беларускай мове даведаліся пра яе арыгінальную лексікаграфічную працу — першы ў славістыцы слоўнік “Беларуская перыфраза”, пазнаёміліся са зместам манаграфіі “Сучасная беларуская мова. Перыфраза”. Памятаю, як хвалявалася большасць з нас, калі трэба было зрабіць лінгвістычны аналіз мастацкага твора. Хацелася выканаць заданне так, каб не было сорамна перад аўтарам вучэбнага дапаможніка “Лінгвістычны аналіз тэксту”. Сёння Г. М. Малажай вядома як аўтар і суаўтар многіх вучэбных і вучэбна-метадычных дапаможнікаў, якімі карыстаюцца ў ВНУ і агульнаадукацыйных школах. Навуковую дзейнасць Г. М. Малажай больш за сорак гадоў актыўна спалучала з падрыхтоўкай педагагічных кадраў. Сотні былых яе выпускнікоў працуюць у школах нашай рэспублікі. Мне, як кіраўніку педагагічнай практыкі студэнтаў, не раз даводзілася чуць, з якой павагай і пашанай вымаўляюць настаўнікі-філолагі прозвішча свайго былога настаўніка.  
        
Заслужаным аўтарытэтам карысталася і карыстаецца прафесар  Г. М. Малажай і сярод вучоных айчыннай філалогіі. Пацвярджэннем таму з’яўляюцца артыкулы пра яе жыццёвы і творчы шлях, якія змешчаны ў энцыклапедычных даведніках “Беларуская мова” і “Беларускія пісьменнікі”. Талент, памножаны на штодзённую руплівую працу, прынёс вядомасць і павагу Г. М. Малажай — мовазнаўцу, прафесару, педагогу, чалавеку.
                                                                    Актуальныя праблемы мовазнаўства і лінгвадыдактыкі :                                                                                матэрыялы Рэспубліканскай навуковай канферэнцыі,                                                                                                                          Брэст, 20–21 сакавіка 2008 года :                                                             да 70-годдзя з дня нараджэння Галіны Мікалаеўны Малажай.–                                                                                                                                                 Брэст, 2008. – С. 17–18.