У пачатку 60-х гадоў узнікла фенаменальная з’ява, якая атрымала назву шасцідзясятніцтва. Творчы імпульс, атрыманы грамадствам у той час, быў такім моцным, што яго энергіі хапіла на наступныя тры дзесяцігоддзі. Два пакаленні беларускай інтэлігенцыі жылі верай у гуманістычныя каштоўнасці, чакалі змен у грамадскай атмасферы, выношвалі ілюзіі паступовага паляпшэння таталітарнай сістэмы, напаўнення сацыялістычнай ідэі чалавечым зместам. «Вясна надзей» змянялася «прымаразкамі», на месца адных міражоў прыходзілі другія, а найбольш таленавітыя і сумленныя прадстаўнікі пакаленняў 60-х працавалі не пакладаючы рук на будучыню, ва ўмовах абвастрэння ідэалагічнай барацьбы рабілі ўсё магчымае, каб духоўна падрыхтаваць грамадства да карэнных змен.
    Чым далей, тым лепш відаць, што гэта быў унікальны час, які даў нашай літаратуры цэлую плеяду яркіх творчых індывідуальнасцяў. Уражвае, як дакладна і паслядоўна дзейнічаў тут універсальны прынцып дапасаванасці: кожны дапаўняў кожнага. «Лірык» Я. Брыль, вядома ж, адчуваў прысутнасць у літаратуры «эпіка» I. Мележа, а інтымная лірыка М. Танка добра глядзелася побач з паэтычнай публіцыстыкай П. Панчанкі і філасофскімі цыкламі А. Куляшова. Але і паэзія, і проза разам прагнулі прыходу тэарэтыка літаратуры, сябра-крытыка, які дапамог бы расчышчаць штучна створаныя вульгарызатарамі завалы. I вось побач з эстэтыкам Р. Бярозкіным узнікла постаць публіцыста А. Адамовіча і постаць самабытнага філосафа «беларускага шляху» У. Калесніка — выкарыстоўваю даўняе азначэнне Ю. Канэ, хаця і разумею, што гаворка ідзе толькі аб дамінанце творчай індывідуальнасці.
    У магутнай кагорце шасцідзясятнікаў асоба Уладзіміра Андрэевіча Калесніка заўважаецца адразу. У яго быў свой абсяг літаратурных інтарэсаў. Пачынаў ён і доўгі час працаваў, як вядома, на досыць вузкай пляцоўцы двух міжваенных дзесяцігоддзяў у Заходняй Беларусі. Але ўжо ў манаграфіі «Паэзія змагання» выявілася звышзадума даследчыка, які разумеў, што ў заходнебеларускіх умовах не толькі літаратура, але і сама Камуністычная партыя была іншай. На Захадзе, паводле слоў аўтара, «класавая барацьба цякла натуральна, з’яўляючыся сродкам абароны рознымі класамі, грамадскімі арганізацыямі, партыямі сваіх сацыяльных і палітычных інтарэсаў». Да ўсяго гэтая барацьба адбывалася ў выразна нацыянальных формах: беларуская меншасць ваявала за свае правы — за беларускую школу, родную мову, за права выбіраць і быць выбраным ва ўладныя структуры. «Нацыянальны пачатак, — пісаў У. Калеснік, — стрымліваў у беларускім руху экстрэмісцкія замашкі левых сіл, дазваляў дасягаць прымірэння». Ва ўмовах Заходняй Беларусі яшчэ дзейнічала еўрапейская мадэль жыцця, а поруч з ёю была моцная плынь лепшых нацынальна-беларускіх традыцый, закладзеных «нашаніўцамі». У працах іншых шасцідзясятнікаў гэтыя думкі таксама прысутнічалі, але, магчыма, не ў такой, як у У. Калесніка, эмацыянальна-ўсхваляванай форме: аўтары міжволі то тут, то там «прагаворваліся».
    Гэта быў час вяртання да жыцця многіх забытых імёнаў і да творчасці тых зусім нямногіх, каму пашчасціла ацалець. Чымсьці тыя гады нагадваюць сённяшні час, калі на нас абрынулася лавіна раней «забароненых», «арыштаваных» твораў. У Калеснікавай манаграфіі і наступных яго навуковых працах уражваў вадаспад імёнаў, назваў, фактаў літаратурнага жыцця — многія з іх яшчэ і сёння ўспрымаюцца як адкрыццё, а У. Калеснік змог, знайшоў спосаб увесці іх ва ўжытак або хаця б напомніць, проста назваць, што былі такія, было такое. К. Сваяк, А. Навіна, I. Канчэўскі, Н. Арсеннева, У. Жылка, Г. Леўчык, А. Салагуб, I. Дварчанін, Л. Родзевіч, — сустрэўшы ў У. Калесніка гэтыя імёны, дапытлівая студэнцкая моладзь і навукоўцы кідаліся ў бібліятэкі і архівы на пошукі першакрыніц, якія даследчык заўсёды абазначаў вельмі дакладна, быццам трымаў увесь час на ўвазе менавіта такога «праніклівага чытача».
    Як сапраўдны патрыёт заходняга рэгіёна, У. Калеснік здолеў зацікавіць літаратурную грамадскасць творчасцю многіх з тых, каго грэбліва залічалі да прадстаўнікоў «абласной» літаратуры, да «самавукаў» і аматараў. Калі раней гаворка пра заходнебеларускую літаратуру абмяжоўвалася прозвішчамі двух-трох паэтаў-рэвалюцыянераў, пра якіх дакладна можна было сказаць, што яны сапраўды змагаліся ў падполлі, сядзелі ў астрогах, бадзяліся па этапах, то пасля кніг і артыкулаў У. Калесніка набыткам грамадскай супольнасці стала творчасць некалькіх дзясяткаў літаратараў. У канцы 50-х і пачатку 60-х гадоў, у маю бытнасць студэнтам, у Бярэсці дзясятак беларускіх паэтаў лёгка губляўся ў гушчы рускамоўных версіфікатараў. Усё змянілася з часу з’яўлення ў горадзе У. Калесніка: бадай кожны выпуск педінстытута даваў нашай літаратуры некалькі звонкіх імёнаў, многія з якіх вядомы далёка за межамі берасцейскай зямлі. І ўжо, зразумела, кожны яго студэнт (колькі іх было за 40 гадоў выкладчыцкай працы!) нёс у сваёй памяці ўрокі жыцця і творчасці выдатнага Настаўніка. Стварэнне унікальнай атмасферы духоўнасці ў рэгіёне, бадай, галоўны плён шматгадовых высілкаў гэтага чалавека.
    Грамадства шпарка засвойвала новыя ідэі і погляды, якія прапагандавалі шасцідзясятнікі, і часам здавалася, што яны ўжо адстаюць ад часу, як злараднічалі ў партыйнай прэсе. Але прайшлі гады і выявілася, што праграма гуманістычнага абнаўлення, задуманая і распрацаваная шасцідзясятнікамі, усё яшчэ не выканана і што лепшыя з іх шэрагаў па-ранейшаму знаходзяцца наперадзе. Той прарыў да новых глыбіняў ісціны, які здзейсніў У. Калеснік у сярэдзіне 70-х гадоў, быў натуральным выяўленнем яго ўнутранай свабоды, якая тым мацней уражвае, што нарадзілася ва ўмовах няволі, яго высокай чалавечай годнасці, якая купляецца гатоўнасцю да самаахвярнасці. У гэты час У. Калеснік, азіраючыся на зробленае, з сумам канстатаваў сваю залежнасць ад афіцыйнага літаратуразнаўства і ідэалагічных догмаў, добра ўсведамляючы пры гэтым меру ўласнай віны і адказнасці: «Многае, — зазначаў ён, — хацелася перапісаць нанова». Гэтыя словы азначалі не толькі рашучы перагляд ім ранейшых поглядаў і падыходаў, але і імкненне здзейсніць задуманае, пісаць па-новаму. У кнігах «Ветразі Адысея» і «Тварэнне легенды» перад намі новы, незнаёмы У. Калеснік. Зробленае ім у гэтых даследаваннях уражвае сваёй змястоўнасцю, небывалай скандэнсаванасцю пачуццяў і думак: пра жыццё і лёс У. Жылкі ён піша так, як, можа, пісаў бы пра самога сябе, з поўнай самааддачай, нічога не ўтойваючы, выказваючыся дарэшты, быццам гэта яго апошняя кніга.
    Несумненна, на У. Калесніка, як і на яго суаўтараў і сяброў А. Адамовіча і Я. Брыля, паўплывала цяжкая праца над кнігай-дакументам «Я з вогненнай вёскі...»: прайшоўшы пекла людскіх пакут, нельга было заставацца ранейшым. Мабыць, у жыцці кожнага чалавека здараюцца моманты, калі ён, прайшоўшы выпрабаванне пакутамі, крута мяняецца. Але не кожны чалавек здольны пры поўнай свядомасці адважыцца перажыць пакуты, якіх ён можа спакойна пазбегнуць. У. Калеснік адважыўся, бо належаў да пакалення, пра трагедыю якога, бадай, не скажаш лепш, чым гэта сказаў перад смерцю М. Зошчанка: «Ну і адрэзачак гісторыі нам выпаў!» Змена акцэнтаў у жыццёвых і творчых паводзінах У. Калесніка выявілася, напрыклад, у тым, што ён гераізуе ў сваіх кнігах ужо не Праметэя, а іншы чалавечы тып: «Арэол, — пісаў ён, — над чоламі паэтаў ззяе наймацней у часы вялікіх гістарычных зрухаў, калі мастацкае слова стварае праграмы змагання, увасабляе ідэалы, за якія вядзе бітву народ, аддаючы на ахвярны алтар лепшых сыноў. У такія часы нараджаецца тып мастака-змагара, што выводзіць свой род не ад алімпійца Апалона, а ад гераічнага Тыртэя». Як вядома, менавіта Тыртэй, старажытнагрэчаскі паэт-лірык, кульгавы школьны настаўнік, змог сваімі песнямі ўзняць баявы дух спартанцаў, якія дарэмна чакалі ад афінян вайсковай дапамогі. У самыя змрочныя часіны застою, калі многім здавалася, што выхаду ўжо няма, свет імкліва спаўзае да ядзернай катастрофы, і сярод шасцідзясятнікаў адбыўся раскол, словы такіх аўтарытэтных літаратараў, як У. Калеснік і яго сябры па пяру, сапраўды ўздымалі баявы дух і падмацоўвалі надзею на лепшае.
    Кнігі У. Калесніка, як і іншых лепшых нашых паэтаў, празаікаў, крытыкаў, навукоўцаў, па сутнасці, былі тэарэтычным абгрунтаваннем будучага духоўнага Адраджэння беларускай нацыі. У. Калесніку ўдалося на багатым матэрыяле беларускай літаратуры ад старажытнасці да нашых дзён прадэманстраваць думку аб тым, што ўсе без выключэння лепшыя творы беларускіх пісьменнікаў былі не толькі таленавітымі, але і глыбока нацыянальнымі. У той момант, калі ўсякае адкрытае выяўленне сваёй нацыянальнай прыналежнасці жорстка каралася і адзінай нацыяй прызнавалася «савецкая нацыя», калі да ажыўлення нацыянальнага жыцця было яшчэ вельмі далёка, У. Калеснік вярнуў нам дарагое паняцце нацыянал-рамантызму, паказаўшы яго актуальнасць і жыццёвасць на матэрыяле творчасці Ф. Скарыны і М. Гусоўскага, Я. Купалы і У. Жылкі. Менавіта ў гэты час ён першым у нашым літаратуразнаўстве прыгадаў імя I. Канчэўскага і разгарнуў перад уражанымі вачыма сучаснікаў панараму яго ідэй беларускага «адвечнага шляху». У пазнейшыя гады У. Калесніку заставалася толькі дэманстраваць сваю правату ў гэтым пытанні на матэрыяле творчасці такіх новаадкрытых паэтаў, як Н. Арсеннева і Л. Геніюш. Думка, што нацыянальная літаратура, па сутнасці, стварае сваю легенду пра народ і што з духоўным пасталеннем народа гэта легенда становіцца рэальнасцю, большай, чым любая фізічная абалонка рэчаў, стала пафасам яго апошніх гадоў жыцця і творчасці. Бо што ёсць наогул чалавечая культура, як не створаная ўсімі папярэднімі пакаленнямі легенда, версія, міфалогія, у атмасферы якой мы ўсе жывём, якой дыхаем, не прыкмячаючы гэтага штохвіліны, бо яна паўсюль, яна ў кожным з нас, стала нашай сутнасцю.
    У апошнія гады гэта вялікая ідэя сцвярджалася У. Калеснікам цалкам свядома і вельмі напорыста. «Вызваленчаму руху прыгнечаных нацый, — пісаў У. Калеснік, — заўжды не хапае кадраў патрыятычнай інтэлігенцыі, не стае творцаў і пашыральнікаў ідэй, таму расце высокі прэстыж духоўных каштоўнасцяў усіх відаў. Праблемай усведамлення народа займаюцца практычна ўсе актывісты — ад палітычных дзеячаў да паэтаў. Новай эпосе патрэбны не толькі работнікі, а перадусім сацыяльна актыўныя грамадзяне, энергічныя і мужныя, прадпрымальныя і жыццярадасныя, закаханыя ў жыццё і поўныя веры ў прагрэс, у неабмежаваныя мажлівасці ўдасканалення свету і самога чалавека». Сказанае пра далёкае наша мінулае ўспрымаецца як сказанае на ўсе часы. Сказанае пра нас з вамі.

    Уладзімір Калеснік з’яўляецца адной з самых яркіх постацей беларускай літаратуры другой паловы ХХ ст. Талент яго надзвычай шматгранны. Ён быў літаратуразнаўцам, крытыкам, пісьменнікам, даследчыкам фальклору, выкладчыкам, мастаком, разьбяром па дрэве, фатографам і цудоўным чалавекам, пра якога хораша і цёпла згадвалі і згадваюць многія.
    Янка Брыль адзначаў здольнасць У. Калесніка «нястомна, на ўсю душу захапляцца прыгожым», лічыў, што ён «таленавіты, грунтоўна падрыхтаваны і добрасумленны даследчык беларускай літаратуры».
    Фёдар Янкоўскі сцвярджаў, што яго «эрудыцыя, дасведчанасць… проста здзіўляе».
    Уладзімір Караткевіч пісаў пра Уладзіміра Калесніка як пра «аднаго з таленавітых сучасных нашых крытыкаў, чалавека, шлях якога не ружамі быў усыпаны і які на гэтым шляху не страціў аніводнай з высокіх чалавечых вартасцей», лічыў, што ён «адзін з лепшых людзей, з якім даводзілася сустракацца», што яго характару ўласціва «разнастайная, шматгранная артыстычнасць».
    Нарадзіўся Уладзімір Андрэевіч Калеснік 17 верасня 1922 г. у вёсцы Сіняўская Слабада Карэліцкага раёна. Вёска размешчана на беразе Нёмана на ўскраіне Налібоцкай пушчы. Сюды, на пясчугу, як старыя людзі казалі, князь Радзівіл калісьці ссылаў сваіх непакорных мужыкоў. Бацька будучага пісьменніка быў чалавекам майстравітым. Ад яго сын «пераняў спрыт да сякеры, малатка, гэбліка», а неяк змайстраваў нават і скрыпку. Уладзімір Калеснік пісаў у аўтабіяграфіі: «Жыццёвым дэвізам бацькі была незалежнасць. Ад каго? Ад усіх і ўсяго. У гэтым ён бачыў аснову шчасця і такога шчасця хацеў сыну. Быць незалежным — гэта значыць усё ўмець рабіць самому, умець зрабіць і зарабіць, каб не кланяцца ўсякаму чорту лысаму. Бацька ўмеў… Ён быў не толькі земляроб, але першы ў ваколіцы „вазак“ і плытагон».
    Пасля заканчэння сямігодкі ў Ярэмічах У. Калеснік у 1936 г. паступіў у польскую Навагрудскую гімназію імя А. Міцкевіча. Прафесар Крук, выкладчык рысунку і ручной працы, падтрымаў яго захапленне маляваннем, разьбою па дрэве. Хлопец марыў стаць крытыкам жывапісу. Аднак пад уплывам «Палескіх аповесцей» Якуба Коласа вырашыў быць, як Андрэй Лабановіч, вясковым настаўнікам.
    Уладзімір Калеснік зведаў на сабе несправядлівасць тагачасных уладаў у адносінах да беларусаў. Нацыянальную годнасць яму давялося адстойваць аднойчы нават з дапамогай уласных кулакоў. Значнае ўздзеянне на фармаванне светапогляду юнака зрабіў у той час стрыечны брат, член КПЗБ Арсен Балабановіч, які раскрыў яму вочы на тое, «як запрыгонілі, аграбілі і прынізілі паны нашых дзядоў». У выніку адбыўся канфлікт з дырэкцыяй Навагрудскай гімназіі, і Уладзіміру Калесніку на трэцім годзе навучання прапанавалі перавесціся ў іншую.
    Прыход Чырвонай Арміі ў верасні 1939 г. быў сустрэты ў Заходняй Беларусі з радасцю. Аднак неўзабаве прыйшло расчараванне: было нямала беспадстаўных высылак у Сібір, кіруючыя пасты пачалі займаць прысланыя з усходу людзі, бянтэжыла эканамічная палітыка новага ладу і стаўленне да беларускай мовы. У 1939–1941 гг. У. Калеснік вучыўся ў Навагрудку — спачатку ў беларускай сярэдняй школе, потым у педвучылішчы.
    На пачатку вайны разам з сябрамі збіраў зброю, ствараў падпольную арганізацыю. Каб не вывезлі ў Германію, працаваў настаўнікам пачатковых класаў у Некрашэвічах. Летам 1942 г. пайшоў у партызаны. Быў кулямётчыкам, падрыўніком, камандзірам узвода, начальнікам штаба атрада. Двойчы паранены. У партызанах быў і яго бацька. Малодшы і адзіны брат Яўген загінуў на фронце.
    Згадваючы пра сваё партызанскае жыццё, Уладзімір Калеснік пісаў: «Самае агіднае відовішча — трупы. Іх трупы і нашы… Мы закопвалі тых і тых, а яны, карнікі, блакіруючы пушчу, звычайна адкопвалі з ямаў і голых, уздутых, сініх падвязвалі да галін дрэў калючым дротам…
    Самае велічнае відовішча — выбухі толавых шашак над рэйкамі. Ноччу жалеза здаецца чырвоным і выгінаецца дзівоснымі дугамі — усё палатно чыгункі на некалькі кіламетраў…
    Вельмі прыгожае вогненнае шытво трасіруючых куль у начным баі — такое хараство, што ніяк не можаш паверыць у небяспеку. Думаеш — гульня».
    У апошнія гады жыцця У. Калеснік па-новаму асэнсаваў падзеі вайны, што выявілася ў яго ўспамінах «Адвечны кліч» і «Блакада», раздзелах кнігі «Доўг памяці». У «Адвечным клічы», абапіраючыся на вядомае выслоўе Ф. Скарыны пра любоў людзей да родных мясцін, ён зазначыў: «Мы ўжо да вайны абураліся каленцамі і конікамі савецкіх функцыянераў, а ў партызанах і падаўна не ідэалізавалі ўлады, ні яе носьбітаў… А, галоўнае, улада ганебна ўцякала ад немца. Змагаліся мы за вызваленне свайго краю ад акупантаў, верачы, што пасля перамогі зробім лепшае грамадства, прынамсі без скампраметаванага Сталіна, без страшных сялянам калгасаў, раскулачванняў, высылак. Няхай будзе гэта грамадства савецкае і наша, беларускае, грамадства даверу, а не даносаў і бязвінных ахвяр».
    З ліпеня 1944 г. У. Калеснік працаваў у Мірскім райваенкамаце, настаўнічаў, быў інспектарам рана. У 1945–1952 гг. вучыўся на філфаку і ў аспірантуры Мінскага педінстытута. Пасля заканчэння аспіранутры два гады загадваў кафедрай беларускай літаратуры Бабруйскага настаўніцкага інстытута. З 1954 г. і да скону дзён жыў у Брэсце, працаваў выкладчыкам, загадчыкам кафедры беларускай літаратуры, стаў кандыдатам філалагічных навук, прафесарам, заслужаным работнікам вышэйшай школы Беларусі.
    Друкавацца як літаратурны крытык Уладзімір Калеснік пачаў з 1953 г. У аўтабіяграфіі заўважыў: «Прыходам у літаратуру я абавязан перш за ўсё Янку Брылю». З Янкам Брылём пазнаёміўся яшчэ ў партызанах. Пазней іх звязала моцная дружба. Яны давалі адзін аднаму для ацэнкі рукапісы сваіх твораў, разам вандравалі па Беларусі і за яе межамі, працавалі ў архівах Вільні, Гродна, Слоніма, Брэста.
    Уладзімір Калеснік прыкметна ажывіў літаратурнае жыццё на Берасцейшчыне. Доўгі час узначальваў літаб’яднанне пры абласной газеце «Заря», быў першым кіраўніком абласнога аддзялення Саюза пісьменнікаў Беларусі. У Брэсце яму належала такая роля, як у свой час у Гродне — Васілю Быкаву, у Магілёве — Аляксею Пысіну. Уладзімір Калеснік шмат увагі надаваў літаратарам Берасцейшчыны. Літаратуру гэтага рэгіёна ён успрымаў як арганічную частку беларускай літаратуры.
    Стыхіяй У. Калесніка была заходнебеларуская літаратура, пра што сведчыць і яго першая кніга «Паэзія змагання» (1959), прысвечаная давераснёўскай творчасці Максіма Танка. Тэмай навуковай працы У. Калеснік выбраў спачатку літаратуру былой Заходняй Беларусі. Аб’ездзіў многія мясціны, сустрэўся з цікавымі людзьмі, папрацаваў у архівах і напісаў змястоўную працу. Аднак дапытлівага і патрабавальнага маладога навукоўца не магло задаволіць уласнае даследаванне, дзе ён не меў магчымасці выказаць поўнасцю свае думкі і меркаванні пра многія падзеі і з’явы заходнебеларускага жыцця (у той час яшчэ ляжаў цень абвінавачання на КПЗБ). У. Калеснік не мог тады выкарыстаць забароненыя творы і працы рэпрэсаваных заходнебеларускіх пісьменнікаў. Тым не менш ужо ў той час зроблены выбар — навуковец засяродзіўся на даследаванні паэзіі М. Танка.
    Уладзімір Калеснік прыйшоў у беларускае літаратуразнаўства на хвалі так званай хрушчоўскай адлігі разам з Алесем Адамовічам, Сцяпанам Александровічам, Рыгорам Бярозкіным, Віктарам Каваленкам, Алегам Лойкам і іншымі даследчыкамі. Ягоная ўвага да заходнебеларускай літаратуры была абумоўлена не толькі мясцовым патрыятызмам, але і жаданнем напісаць цікавую, багатую і недаследаваную старонку з духоўнага і эстэтычнага жыцця нашага народа.
    Ужо ў першай кнізе вучонага выявіліся характэрныя асаблівасці яго стылю — эстэтычна вытанчаная і адначасова філасофская, інтэлектуальная, аналітычна заглыбленая манера пісьма спалучалася з натуральнасцю мастацкага выкладання і пэўнай доляй публіцыстычнасці, палемічнасці. Праца У. Калесніка вызначалася шырынёй ахопу матэрыялу, глыбінёй асэнсавання асобы мастака, багаццем прыведзеных архіўных звестак. Даследчык засяродзіў увагу на Танкавых вершах і паэмах, але сказаў і пра яго апавяданні, нарысы, пераклады. Несумненную навуковую вартасць мелі разважанні пра вобразнасць і паэтыку давераснёўскай паэзіі М. Танка. Прывабліваў падыход да мастацкага слова як да эстэтычнай каштоўнасці. У кнізе шмат цікавых характарыстык, афарыстычных вызначэнняў («містычная філасофія фармалізму была непрымальна для Максіма Танка, сялянскага сына, прыроджанага рэаліста», «калі вочы ўвасабляюць душу, то рука — сімвал цела», «бацька і сын, сустрэўшыся родзічамі, расстаюцца аднадумцамі» і інш.), нямала дадзена спасылак на заходнебеларускія перыядычныя выданні.
    Заходнебеларускі перыяд творчасці М. Танка даў удзячны матэрыял для даследавання сур’ёзнаму і ўдумліваму маладому навукоўцу. Уладзімір Калеснік адкінуў многія закасцянелыя догмы вульгарна-сацыялагічнай крытыкі і сцвердзіў новыя эстэтычныя крытэрыі ў ацэнцы мастацтва. І тое было прынцыповым набыткам як даследчыка, так і ўсяго беларускага літаратуразнаўства. Гэтай кнігай, па сутнасці, адкрываўся цэлы мацярык заходнебеларускай літаратуры.
    Кніга «Паэзія змагання» стала адной з найлепшых працаў у беларускім літаратуразнаўстве другой паловы 50-х гг. Праўда, крыху пазней, у сярэдзіне 60-х гг., калі абдумваў раздзелы для акадэмічнага выдання «Гісторыі беларускай савецкай літаратуры», У. Калеснік многае хацеў «перапісаць нанова. Нічога дзіўнага: пішучы яе, я сам пакутліва змагаўся супраць спакусліва лёгкай схаластыкі і схематызму. Не заўсёды перамагаў».
    Характэрнае прызнанне патрабавальнага да сябе аўтара, праца якога стала трывалым падмуркам для даследчыкаў творчасці М. Танка і ўвогуле заходнебеларускай літаратуры. Пазней У. Калеснік створыць літаратурны партрэт «Будзённы дзень з Максімам Танкам», які ўвойдзе ў кнігу «Зорны спеў» (1975), напіша кнігу «Максім Танк. Нарыс жыцця і творчасці» (1981), дзе дапоўніць свае ранейшыя разважанні пра давераснёўскую творчасць паэта, скажа важкае слова пра яго паэзію 40–70-х гг.
    Працу, распачатую ў даследаванні «Паэзія змагання», У. Калеснік прадоўжыў у кнізе «Час і песні» (1962), у якой засяродзіў увагу на асобных з’явах літаратурнага жыцця Заходняй Беларусі, асабліва на масавай паэзіі перыяду Грамады (1925–1927 гг.), даў партрэты Міхася Васілька, Алеся Салагуба, Міколы Засіма, заходнеўкраінскага пісьменніка Аляксандра Гаўрылюка.
    Уладзімір Калеснік напісаў дакументальныя творы «Аповесць пра Таўлая» (1964–1965), «Пасланец Праметэя» (1984). Сумесна з Алесем Адамовічам і Янкам Брылём стварыў кнігу «Я з вогненнай вёскі…» (1975). Выданне гэтай унікальнай кнігі стала мастакоўскім і грамадзянскім подзвігам беларускіх літаратараў А. Адамовіча, Я. Брыля і У. Калесніка. «З’яўленне такой кнігі, — слушна адзначаў Міхась Стральцоў, — паказчык сталасці, публіцыстычнай і чалавеказнаўчай сталасці нашай літаратуры, а найбольш і найперш — паказчык сталасці і вышыні яе маральнай свядомасці. Гэта адначасова і дакументальна, з псіхалагічным паглыбленнем засведчаны факт і сённяшняй маральнай і ідэалагічнай свядомасці нашага народа. Тут выяўлены не толькі гераічныя грані народнага характару, але і запас ягонай дабрыні, ягонага трывання, мера ягонай падключанасці да ўсялюдскага, гуманістычнага пачатку».
    У кнігу У. Калесніка «Зорны спеў» увайшоў літаратурны партрэт «Будзённы дзень з Максімам Танкам». Уключаны таксама літаратурны партрэт Янкі Брыля «Здымак у жыце», дзе ўважліва прасочаны не толькі жыццёвы і творчы шлях пісьменніка, але і зроблена ўдалая спроба вытлумачыць псіхалогію творчасці мастака.
    У зборніку «Зорны спеў» У. Калеснік зноў звяртаецца да сваёй улюбёнай заходнебеларускай тэмы. Не абыдзена яна ўвагай у нарысах пра М. Танка і Я. Брыля. Закранута і ў артыкуле «Гняздо паэтаў», які ўваходзіць у гэтую кнігу, дзе расказваецца пра такіх творцаў, выхадцаў з вёскі Зачэпічы Дзятлаўскага раёна, як Пятрусь Граніт, Герасім Прамень, Васіль Струмень і пра паэта з суседніх Гірычаў Н. Жальбу. Гэты артыкул засведчыў, што даследчыка захаплялі не толькі вяршынныя постаці беларускай літаратуры. Для яго цікавымі людзьмі і шматграннымі асобамі былі пісьменнікі і з сярэднім ці не раскрытым да канца талентам.
    Кніга «Зорны спеў» сведчыла аб пашырэнні геаграфіі даследаванняў У. Калесніка. У адным з яго артыкулаў, «Берасцейскае вогнішча», аўтар стварыў шырокую панараму развіцця эстэтычнай думкі на Берасцейшчыне, ад старажытнасці і да сучаснасці, даў творчыя біяграфіі Афанасія Філіповіча, Казіміра Лышчынскага, Піліпа Пестрака, Міколы Засіма, Міколы Купрэева, Міхася Рудкоўскага, Ніны Мацяш, Алеся Разанава і многіх іншых літаратараў, чыё жыццё было звязана з гэтым краем. На высокім прафесійным узроўні разгледзеў У. Калеснік таксама мастацкія асаблівасці і праблематыку паэмы «Сымон-музыка» Я. Коласа. Кніга «Зорны спеў» раскрыла глыбіню і шматграннасць творчых інтарэсаў У. Калесніка, засведчыла яго імкненне пераадолець ідэалагічныя каноны і догмы сацыялістычнага рэалізму.
    Гэтая кніга цікавая і ў тым плане, што У. Калеснік у артыкуле «Старонкі рамантызму» адным з першых сярод нашых даследчыкаў зрабіў спробу асэнсавання праблемы рамантызму ў заходнебеларускай літаратуры. Каштоўнымі ўяўляюцца яго думкі пра славянскі і беларускі рамантызм, а таксама разгляд творчасці Ігната Канчэўскага, Гальяша Леўчыка, Леапольда Родзевіча, Казіміра Сваяка, Уладзіміра Жылкі. Свае ранейшыя разважанні пра рэвалюцыйны авангард і дэмакратычную літаратуру даследчык дапоўніў аналізам клерыкальнага і эстэцкага кірункаў.
    Па-наватарску і для свайго часу смела змог паказаць даследчык мастацкую дасканаласць паэзіі У. Жылкі, суаднесці яе з набыткамі айчыннай і сусветнай літаратуры ў яшчэ адной сваёй кнізе — «Ветразі Адысея» (1977).
    Праблемнасцю і тэарэтычнай заглыбленасцю вызначаецца кніга «Тварэнне легенды» (1987). У ёй даследчык звярнуўся да постацей Францішка Скарыны, Міколы Гусоўскага, Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, Францішка Багушэвіча, Янкі Купалы, казачніка Рэдкага.
    Вядома, У. Калеснік быў чалавекам свайго часу. Згадаем, напрыклад, прыхільнасць даследчыка да сацыялістычнай ідэі, да сацыялізму «з чалавечым абліччам». Але галоўным у ягонай творчасці было тое, што ён зрабіў для адраджэння Беларусі.
    На жаль, не ўсё, што хацелася, змог творца выказаць, надрукаваць. У апошнія гады жыцця падчас напісання працы пра выдатных заходнебеларускіх дзеячаў Леапольда Родзевіча, Уладзіміра Жылку, Алеся Салагуба, Ігната Дварчаніна, Францішка Аляхновіча, Браніслава Тарашкевіча і інш., якія ў савецкія часы былі залічаны да «ворагаў народа», зазначыў: «Даследчыкам загадана было або маўчаць пра гэтых пакутнікаў, або пацвярджаць ідэалагічную ману аб іх варожасці народу. Даводзілася шукаць спосабаў і прыёмаў, эзопаўскай мовы, каб падаць, хоць прыкрыўшы наміткай крытыкі, сігнал пра іх удзел у літаратурным і грамадскім жыцці Заходняй Беларусі… Мы, навукоўцы, станавіліся заложнікамі злачынства, учыненага сталінізмам».
    Па-новаму змог раскрыцца У. Калеснік на чарговай хвалі нацыянальнага Адраджэння і грамадскага абнаўлення ў другой палове 80-х – першай палове 90-х гг., у апошнія гады жыцця (не стала яго 15 снежня 1994 г.). Аб гэтым сведчаць кніга «Янка Брыль: нарыс жыцця і творчасці» (1990) і артыкулы пра Рыгора Шырму, Валянціна Таўлая, Уладзіміра Караткевіча, Янку Брыля, Алеся Разанава, а таксама артыкул «Пражскі эпісталярый» і інш., якія склалі кнігу «Усё чалавечае» (1993).
    Нешта ў яго крытэрыях і ацэнках можа выклікаць пярэчанне, нязгоду. Але многае ўражвае і захапляе аб’ёмам даследаванага матэрыялу, удумлівым падыходам да яго.
    Тое, што зрабіў У. Калеснік для Беларусі, можна параўнаць з працай цэлага навукова-даследчага інстытута. Акрамя ўсяго іншага ён быў яшчэ складальнікам шматлікіх кніг беларускіх пісьменнікаў, у тым ліку і зборнікаў паэзіі Заходняй Беларусі «Сцягі і паходні» (1965) і «Ростані волі» (1990).
    Уладзімір Калеснік адзін з аўтараў «Гісторыі беларускай савецкай літаратуры» (1964), «Истории советской многонациональной литературы» (1971), «Истории белорусской советской литературы» (1977). За ўдзел у падрыхтоўцы апошняй стаў у 1980 г. лаўрэатам Дзяржаўнай прэміі імя Якуба Коласа. На яго рахунку таксама навучальныя дапаможнікі і падручнікі для педінстытутаў і ўніверсітэтаў.
    Яго студэнтамі былі такія беларускія пісьменнікі і літаратуразнаўцы, як Міхась Рудкоўскі, Мікола Купрэеў, Уладзімір Гніламёдаў, Міхась Тычына, Васіль Жуковіч, Алесь Разанаў і іншыя.
    Цеплыню і чалавечнасць У. Калесніка адчувалі многія. Выяўляючы актыўную грамадзянскую пазіцыю, ён і ў апошнія гады жыцця прынцыпова і паслядоўна выступаў за праўду, дабро і справядлівасць, натхнёна і плённа працаваў. Варта згадаць ягоныя артыкулы «Ачышчэнне памяці» (Полымя. 1989. № 9), «З хронікі заходнебеларускага супраціўлення» (Полымя. 1995. № 3), дзе ён зноў звяртаўся да заходнебеларускай тэмы.
    У апошнія гады пісаў дакументальна-аўтабіяграфічную аповесць «Доўг памяці» пра партызанскую барацьбу ў мінулай вайне. Два раздзелы з яе, «Адвечны кліч» і «Блакада», пра што мы ўжо згадвалі раней, былі надрукаваны ў беларускай перыёдыцы. У іх шмат цікавага пра савецкі лад і пра вайну, таго, што ў ранейшыя часы немагчыма было надрукаваць.
    Не ўсё, што хацелася, змог выказаць пісьменнік і ў кнізе пра У. Жылку «Ветразі Адысея». Раздзел «Уржум. „Тэстамент“» з гэтай кнігі з’явіўся толькі пасля смерці даследчыка (Крыніца. 1996. № 1).
    У прадмове да кнігі У. Жылкі «Творы» (1996), укладальнікам якой ён быў, У. Калеснік пісаў: «Прадаўжаючы патрыятычную легенду нацыянальнага вызвалення, створаную Купалам, Багдановічам, Коласам, Жылка звязваў у адзін вузел ідэі сацыяльнага, нацыянальнага і духоўнага адраджэння».
    Цікавыя высновы зрабіў творца і аналізуючы гістарычныя аспекты нашага адраджэння: «Вяртаючыся да параўнання польскага і савецкага рэжымаў, варта адкінуць ілюзію спаборніцтва паміж імі па правілах, хто лепш дагодзіць беларускаму Адраджэнню. Такога не магло быць. Кожны з бакоў меў інтарэсы, і яны вызначалі палітыку».
    З трывогай і болем асэнсоўваў У. Калеснік лёс роднага народа, яго мовы і культуры ў сваім незакончаным артыкуле «Менталітэт — птушка крыўдлівая». Аб’ектыўна ацэньваючы тыя грамадскія працэсы, якія адбываліся на Беларусі ў першай палове 90-х гг., ён узрушана пісаў: «Пра якую культуру і ментальнасць можна тут сур’ёзна гаварыць? Насамперш трэба нам самім прафесійна засвойваць культуру развітых краін, а не валачы на радзіму задворкавай брыдоты».
    І гэтыя ягоныя словы гучаць як запавет нашчадкам. Іх пакінуў чалавек, які заўжды думаў над вечнымі праблемамі быцця і красы і які любіў родную зямлю і яе людзей.

    Падобны ён да сваіх улюбёных герояў — змагароў, людзей самавітай думкі, смелага дзеяння. Чалавек высокіх прынцыпаў, светлы мысленню, нястомны працаўнік. Грамадзянін, асоба, літаратар — гэта непарыўна ва Уладзіміру Калесніку. І не будзённага кшталту. Спраўджвае ён «штодзённую справаздачу сумлення» («Берасцейскае вогнішча»). Не год і не два. Жыццё. У дзевятнаццаць год — антыфашыст, падпольшчык, у дваццаць — партызан, у дваццаць адзін — начальнік штаба партызанскага атрада. Пасля вайны — кандыдат, пазней — доктар навук, і не ў ступенях сэнс, сапраўдны вучоны, нястомны плугар на ніве беларускага пісьменства, ды ўсё больш па цаліку. Ад кнігі да кнігі. Загадчык кафедры ў Брэсцкім педінстытуце. І зноў — не проста на пасадзе, ад лекцыі да лекцыі, ад сходу да сходу. Нечыноўны выхавацель, настаўнік у самым сапраўдным разуменні гэтага слова, будзіцель думак і здольнасцей. Кіраўнік літаратурнага аб'яднання, сапраўднага культурнага вогніска ў Брэсце. А падтрымлівае агонь ён, Калеснік. Яго ж гартаванцы Ніна Мацяш, Алесь Разанаў, Васіль Жуковіч, Міхась Рудкоўскі, Іван Арабейка...
    А як тут уседзіш склаўшы рукі, калі перад табой такі ўзор? Даследчык, крытык, празаік. Адзін з самых адметных сярод нашых літаратараў, які сёння мае плёнам годны стос прац: «Паэзія змагання», «Час і песні», «Зорны спеў», «Ветразі Адысея», «Лёсам пазнанае», «Аповесць пра Таўлая», «Пасланец Праметэя». Ні з чым не параўнанае сааўтарства — у стварэнні кнігі «Я — з вогненнай вёскі...» з Алесем Адамовічам і Янкам Брылём. Грунтоўныя раздзелы ў «Гісторыі беларускай савецкай літаратуры», «Истории советской многонациональной литературы», у падручніках для студэнтаў.
    Даўно можна пісаць пра Уладзіміра Калесніка добрую кніжку. Назапасілася матэрыялу, выспеліўся той матэрыял. І літаратурны, і біяграфічны. Гэты ж допіс не мае на мэце вызначыць і прасачыць этапы развіцця творчасці Уладзіміра Калесніка, не прэтэндуе на ўсёахопнасць. Хацелася толькі пазначыць некаторыя адметныя рысы пісьменніка, накрэсліць нейкія штрыхі яго мастакоўскага аблічча.
    Уладзімір Калеснік ласкаю лёсу належыць да тых даследчыкаў і крытыкаў, у якіх шчасліва супадаюць талент аналітыка і талент празаіка. Ён умее весці сур'ёзную акадэмічную гаворку выдатнай беларускай прозай. Высокая тэорыя, пільны аналіз, шырокая эрудыцыя, яркі, незбыт багаты слоўны запас, вострая, тэмпераментная, па-грамадзянску смелая думка. Усё гэта стварае непаўторны стыль пісьма Калесніка.
    Аднойчы прачытаўшы яго, не прамінеш наступнай публікацыі. Ён валодае сакрэтам захапіць чытача. Не таннымі выкрунтасамі. Не падробкай пад густ кожнага. Ён прымушае сягануць да яго духоўнага росту. І росту яго герояў. Дае такую выбуховую экспрэсіўную хвалю — не хочаш, узнімешся. Умее ён самыя складаныя праблемы, там, дзе нехта б навукападобнна марудзіў, цягамотна слізгаючы ў цяжкавымаўляемых тэрмінах, давесці дакладна, дасціпна, ператвараючы тэарэтычныя выкладкі ў эмоцыі, а эмоцыі прамаўляючы вострым, ваяцкім словам. Часам проста — бліскуча.
    Скажам, такое, заўсёды няпростае, у кантэксце сённяшніх падзей асабліва складанае пытанне. І — вось хаця б пачатак вызначэння праблемы Калеснікам: «Паўтараста дзесятка гадоў польская паэзія стварала вызваленчую легенду для падняволенага народа. Узорам служылі матывы праметэйскага міфа, антычныя сказы пра тытана, які падарыў людзям агонь, а потым пакутаваў за сваю чалавекалюбнасць... І вось калі мэта нарэшце была дасягнута, калі ў полымі рускай рэвалюцыі ўзнікла польская дзяржава, песнярам, па логіцы падзей, засталося толькі спець пераможны гімн, урачыста завяршыць вызваленчую легенду і вызваліцца ад абавязку служэння грамадзянскай ідэі, дазволіць сабе служыць адной толькі чыстай красе. Так яно і рабілася... Ды неўзабаве выйшла наяў, што дзяржава хоць і вольная, а ўсё ж уласніцкая, буржуазная, для адных яна родная маці, а для другіх — мачыха» («Звяно легенды»).
    Нельга сказаць, што Уладзімір Калеснік піша лёгка. У яго працах відаць і рупны, шматгадовы архіўны пошук, і скрупулёзны аналіз, і філасофскае, і грамадзянскае ўсведамленне тэмы, і публіцыстычны напал. Але матэрыял даследавання пісьменнік ведае так, што валодае ім свабодна, вольна. І мастакоўскае выяўленне гэтага матэрыялу арганічнае, эмацыянальныя вобразныя стыхіі спалучаюцца з аб'ектыўным асэнсаваннем.
    Абсяг слова Уладзіміра Калесніка надзвычай шырокі. Ад Гусоўскага да Яна Гушчы. І зноў жа, «унутры» тэмы са «стэрэаскапічным» ахопам. Гаворачы пра пераклад «Песні пра зубра» Язэпам Семяжонам, пісьменнік дае нам адчуць і «перазоў эпох», і духоўную атмасферу часоў Гусоўскага, і палітычны клімат розных краін, а за кожным канкрэтным радком паэмы — складаную повязь гістарычных варункаў, якія Калеснік ведае дасканала, год у год, прозвішча да прозвішча. І зноў — складанае і высокае абжываецца патрэбнымі словамі, набліжаецца да нас ад выснаванай моўнай стыхіі, часам нават такіх слоўных гарэзіў «Да ролі прыдворнага паэта гэты самабытны чалавек [Гусоўскі] падыходзіў так, як зубр да карэты». Уладзімір Калеснік, аналізуючы пераклад Язэпа Семяжона, дае па сутнасці сваю версію вобраза аўтара несмяротнага твора — Гусоўскага, гуманіста, чалавека Адраджэння, сучасніка Скарыны, сына сваёй эпохі, выпеставанага Айчынай, але вымушанага служыць мецэнату далёка ад радзімы, нават паэму свайго жыцця папісаць «на чужыне і на чужой мове». А народ, тут зробіць націск Калеснік, «акажацца на яго голас сапраўдным адрасатам, таму што ствараў Гусоўскі паэму ўсё маладое жыццё... разам са сваім народам».
    Немалую ўвагу аддае Уладзімір Калеснік чыста філалагічнаму разбору самога перакладу. Не губляючыся ў лексічных прыватнасцях, калі ўваччу стракаціць ад прыкладаў, але ўвесь час помнячы пра слоўную структуру твора.
    Як і ў працах «Першы вырай» і «Талент працавіты» — пра польска-беларускія літаратурныя сувязі і ў першую чаргу пра чалавека, які гэтыя сувязі нястомна ладзіць — польскага паэта Яна Гушчу. Тут Калеснік таксама цярпліва, удумліва, тактоўна прасочвае за многімі перакладамі ў анталогіі беларускай паэзіі, якую склаў Гушча («Першы вырай»). Але і ў «Першым выраі», рэцэнзіі на гэту анталогію, і ў нататках «Талент працавіты», пра творчую дзейнасць Яна Гушчы, Калеснік трымае ў полі зроку асаблівасці гістарычнага і культурнага развіцця Беларусі і Польшчы, няпростыя сумежжы беларуска-польскіх узаемаадносін, гаворыць пра нашых перакладчыкаў з польскай мовы.
    І выбудоўвае нататкі сюжэтна. Яны маюць не толькі строгае лагічнае развіццё, але і ладную кампазіцыю, свае кантрапункты.
    Пры ўсёй шырыні дыяпазону ёсць у Калесніка ўлюбёная, найбольш блізкая яму тэматыка. Гэта літаратура і літаратары Заходняй Беларусі. І ў сувязі з гэтым — праблема рамантызму. Таму што, як даводзіць сам Уладзімір Калеснік, «сучасны рамантызм у мастацтве вырастае не з чыста філасофскіх каранёў, а з глебы больш шырокай — з рамантычных зрухаў у грамадскім жыцці» («Ветразі Адысея»), вызваленчы ж рух Заходняй Беларусі «абвяшчаў героіку эстэтычным ідэалам эпохі» («Алесь Салагуб»). А значыць, і рамантызм — асноўным літаратурным метадам.
    Праблема рамантызму ў большай ці меншай ступені разглядаецца ва ўсіх працах пра творцаў Заходняй Беларусі, найбольшую тэарэтычную кандэнсацыю, калі можна так сказаць, набываючы ў нарысе «Старонкі рамантызму» і асабліва ў кнізе «Ветразі Адысея», што падкрэслена і ў падзагалоўку — «Уладзімір Жылка і рамантычная традыцыя ў беларускай паэзіі». І паралельна з У. Конанам, І. Навуменкам, Р. Бярозкіным, В. Каваленкам на сваім літаратурным абшары распрацоўвае праблему рамантызму.
    «Рамантызм у Заходняй Беларусі 20-х гадоў стаў своеасаблівым стылем і нормай...» — адзначыць у «Старонках рамантызму» Уладзімір Калеснік. І пад гэтым узнёслым штандарам будзе разглядаць творчасць і жыццё Валянціна Таўлая, Уладзіміра Жылкі, Піліпа Пестрака, Гальяша Леўчыка, Міколы Засіма, Міхася Васілька, Алеся Салагуба, Юркі Пружанскага, Аляксандра Гаўрылюка, Петруся Граніта, Васіля Струменя, Герасіма Праменя, Н. Жальбы і інш. Свядома не стаўлю ў гэты шэраг найпершага з заходнебеларусаў Максіма Танка. Яму ці не галоўная ўвага Калесніка. «Паэзія змагання. Максім Танк і заходнебеларуская літаратура», першая кніга Уладзіміра Калесніка, і нядаўні, 1981 года, нарыс жыцця і творчасці «Максім Танк». І яшчэ — эсэ «Будзённы дзень з Максімам Танкам», надрукаванае ў «Зорным спеве» і ўключанае зараз у выбранае даследчыка «Лёсам пазнанае».
    Танкаў творчы метад даследчык трактуе як той, што меў толькі «значную ўдзельную вагу рамантызму» ў давераснёўскі перыяд. Падрахоўваючы ж здабыткі паэта, ён адзначыць: «На дарожнай стрэлцы, якая будзе паказваць агульны кірунак духоўнага і творчага развіцця М. Танка, бясспрэчна, можна напісаць тэрмін рэалізм. Безагаворачна будзе ён стасавацца да характарыстыкі асобы мастака, што ж датычыць творчасці, манеры і стылю паэта, дык тут справа ўскладняецца ўстойлівасцю і нават свядомым замацаваннем рамантычных тэндэнцый». Той самы сінтэз рэалізму з рамантызмам, які ў адносінах да многіх праяў беларускай літаратуры адстайвае беларуская эстэтычная думка.
    Але ж, пэўныя тэндэнцыі ў літаратуры — ад пэўных тэндэнцый у жыцці. Прынамсі, у 20–30-я гады ў Заходняй Беларусі — ад грамадскага руху. Бо ён, грамадскі рэвалюцыйны рух, быў асновай жыцця тых людзей, пра якіх піша Уладзімір Калеснік. Людзей, што стваралі рамантычных герояў і самі былі героямі, бо, паводле Калесніка, «не выпадкова рэвалюцыйныя дзеячы нясуць у сабе ярка выражаныя рысы рамантычных герояў». А паэты — героі нарысаў Калесніка — барацьбіты, рэвалюцыянеры. Людзі, адданыя высокай ідэі. Не для ўсіх аднолькава яснай. Не ўсімі аднолькава выяўленай у творчасці. Не ўсімі аднолькава баявіта ўзнятай у канкрэтнай дзейнасці. Пра ўсё гэта — у Калесніка. Без згладжвання. Без прылізвання.
    Так, Максім Танк, герой рэвалюцыйнага падполля, чалавек легенды, і Максім Танк, творца, паэт рэвалюцыйнага руху,— роўныя кожны самому сабе, «талент... быў на меру характару».
    Так, Уладзімір Жылка быў перад усім паэтам, творцай, «не меў схільнасці да арганізацыйна-практычнай работы», «найважнейшай справай у подзвігу ён лічыў маральна-псіхалагічную гатоўнасць да здзяйснення такога ўчынку» («Ветразі Адысея»).
    Так, творчасць Алеся Салагуба досыць рытарычная і дэкларацыйная, але сам ён — тыповы заходнебеларускі інтэлігент 20-х гадоў.
    І гэта вельмі прыдатна Калесніку. Бо, ствараючы літаратурныя партрэты, прасочваючы эвалюцыю ўсведамлення і творчасці заходнебеларускіх мастакоў, пісьменнік стварае і карціну грамадскага і літаратурнага жыцця Заходняй Беларусі 20–30-х гадоў. Карціну аб'ёмную, дакументальна вывераную, сацыяльна востра акрэсленую, з адчуваннем гістарычнай ролі гэтага краю і філасофскім усведамленнем духоўнага скарбу тых, хто месціўся ў краі, усведамленнем на шырокім фоне духоўнага побыту ўсяго чалавецтва. Карціну яркую, жывую. Са шматлікімі замалёўкамі, што былі б да гонару «чыстаму» празаіку. Яны даюць адчуць каларыт часу, мясцовасці, асяроддзя.
    А ісці ж даводзіцца па цаліку, і цалік у хмызняку і выбоінах. Яно-то праўда, культурызаваць пад раллю той цалік не ён адзін імкнецца, нямала дакументальных матэрыялаў пра Заходнюю Беларусь 20–30-х гадоў пабачылі свет, у тым ліку такі адметны твор, як «Лісткі календара» Максіма Танка, прайшлі тут стрыжнявым сваім маршрутам Арэхва і Якуб Міско, адабраў з нябыту многія імёны Арсень Ліс. Але ж час складаны — безліч самых розных палітычных груповак, нацыяналістычныя прывіды і сапраўдная вызваленчая барацьба, да ўсведамлення сутнасці якой таксама не ўсе і не адначасна прыходзілі.
    Уладзімір Калеснік сваімі кнігамі па сутнасці стварыў гісторыю літаратурна-грамадскага жыцця Заходняй Беларусі.
    Ведучы ж гаворку пра тымчасовае літаратурнае жыццё, самая значная частка якога была адбіткам рэвалюцыйнага вызваленчага руху, нельга абысці гаворкай і авангардысцкую, скажам, плынь у польскай літаратуры, хаця на пралетарска-рэвалюцыйную паэзію яна ўплыву не мела. Але яна існавала, і той жа Максім Танк прыгадваў у «Лістках календара», што «цікавіўся... рознымі школамі і напрамкамі, але асцерагаюся, каб не трапіць на пракрустава ложа іх тэорый». А ўсё, чым цікавіліся яго героі, Калеснік вывучае дасканала, мацёра, каб стварыць для чытачоў поўную карціну. Чым жылі, чаго дасягнулі, чаго пазбеглі яны. Якія творчыя і культурныя сувязі трымаюць — да прыкладу, Максім Танк з класічнай, тагачаснай і сённяшняй замежнай, і ў першую чаргу па абставінах жыцця і часу — з польскай паэзіяй («Максім Танк»).
    Не прыпісваючы, як гэта часам здараецца, высокіх памкненняў аднаго ўсім. І не спрашчаючы ні творчых, ні ідэйных пошукаў Жылкі, які няпроста прыйшоў да ўсведамлення марксісцка-ленінскай філасофіі. Не ўзнімаючы да выкшталцонай эрудыцыі Міхася Васілька ці Міколу Засіма. У іх быў свой радыус дзеяння, свой магніт прыцягнення. Шчырасць, палкасць, агульпы шлях з тымі, каму былі адрасаваныя іх вершы. І стойкая намеранасць на рамантычную хвалю творчасці. Што так пасавала гарачым дням барацьбы ў буржуазнай Польшчы і падчас Айчыннай вайны і страціла сваю выносістую моц у размераныя пасляваенныя гады. У Міхася Васілька на тую пару такія дні натхнення толькі выдаваліся, тады «адчуваў сябе маладым, бесклапотным блазнюком і мог прысягнуць, што пачатак свету быў сёння ў ранні» («Міхась Васілёк») і пісаў узнёслыя, шчырыя вершы.
    Уладзімір Калеснік стварыў калектыўны партрэт дзеячаў Заходняй Беларусі, што складваецца і з калектыўных замалёвак, і з асобных партрэтаў. Дзе сваё месца займае Максім Танк. Сваё — Валянцін Таўлай. Сваё — Янка Брыль. У Брыля, праўда, літаратурная дзейнасць прыпадае на іншы час. Але станаўленне асобы, усведамленне сябе ў свеце і свету ў сабе, разуменне класавых межаў — у тых, давераснёўскіх гадах. І тэма многіх ягоных твораў — таксама там.
    Для Уладзіміра Калесніка вельмі важна — бо для пісьменнікаў-заходнікаў, хто сталеў у давераснёўскі перыяд, іх ідэйныя пазіцыі былі вынашанымі, выпакутаванымі, не так, як для іх адналеткаў у Савецкай Беларусі, дзе разуменне марксісцкай ідэалогіі прыходзіла разам з першымі радкамі ў школе, з поклічам піянерскага горна, з першым сходам у камсамольскай ячэйцы.
    Янка Брыль — здаецца, ці не адзіны празаік, пра якога піша Уладзімір Калеснік. Піша так, як і пра паэтаў, герояў сваіх твораў. Як пра творцу і чалавека. Па праву крытыка і па праву сябра, па праву чалавека, які быў побач і поплеч у партызанскім атрадзе, у мірныя дні працы, у святы, у вандроўках. Калеснік разумее героя свайго нарыса ў складаным узаемаспалучэнні аб'ектыўнага і суб'ектыўнага: «Творчасць Янкі Брыля з'яўляецца таленавітым сцвярджэннем духоўнага багацця беларускага народа, яго самавітага нацыянальнага характару, побыту, звычак, пявучага хараства яго мовы» («Здымак у жыце»).
    У гэтым рэчышчы разумення і зацікаўленасці — творчы партрэт Ніла Гілевіча, паэта, нястомнага перакладчыка з балгарскай, сур'ёзнага вучонага, прынцыповага крытыка і публіцыста.
    Заўсёдны, трывалы клопат Уладзіміра Калесніка — культура Беларусі, духоўныя яе здабыткі ва ўсіх праявах. І ўмее ён, здаецца, нават мімаходзь, сказаць на гэты конт нешта вельмі важнае. У нарысе «Будзённы дзень з Максімам Танкам» ён, прыгадваючы сустрэчы студэнтаў у Брэсцкім педінстытуце з Уладзімірам Караткевічам, раманы якога вабяць студэнтаў «высакароднасцю герояў, адухоўленасцю адносін паміж імі», занатуе такую важную думку: «Гістарызм тут [у творах Караткевіча] — сродак узвышэння маральных праблем да маштабаў агульначалавечых».
    Гістарычна абумоўленае, шляхамі творчага развіцця прадвызначанае — усё гэта ў складаных сваіх узаемаадносінах, узаемазалежнасцях умее асэнсаваць Калеснік. І мы разумеем маштаб, значэнне крытэрыяў, узятых на ўзбраенне пісьменнікам. Гэтыя крытэрыі абумовілі і ягоны ўдзел у кнізе «Я — з вогненнай вёскі...».
    ...«Ветразі Адысея. Уладзімір Жылка і рамантычная традыцыя ў беларускай паэзіі», па сутнасці, тэарэтычна падвялі пэўны рахунак у разглядзе рамантычнай традыцыі ў беларускай, і ў прыватнасці ў заходнебеларускай, паэзіі, згрупавалі асобныя патрабаванні тэмы «заходнебеларуская літаратура і грамадскае жыццё», бо Уладзімір Жылка аказаўся мастаком сапраўды значным і прынцыпова важным для разумення ідэйна-эстэтычных праблем беларускай літаратуры 20-х гадоў. Рамантызм як традыцыя беларускай літаратуры ў сваю чаргу аказаўся праблемай, якая «здольна дапамагчы нам удакладніць ацэнку многіх фактаў літаратуры і лепш зразумець тыя катаклізмы, якія перажывала наша пісьменства на пераломе 20-х і 30-х гадоў і якія сёння ўсё цяжэй становіцца разумець шырокім чытачам, прывыклым дзейнічаць ва ўмовах больш высокай грамадскай і таварыскай культуры».
    І заканамерным было пасля «Ветразяў Адысея» з'яўленне кнігі пра Максіма Танка. Таму што Максім Танк — і мастак такога маштабу, што здолеў «акумуліраваць і выказаць самыя вострыя і балючыя праблемы жыцця, матэрыялізаваць у слове дух часу». І сваёй творчасцю, сваім мастакоўскім шляхам рэальна выявіць лёс рамантычнай традыцыі ў беларускай літаратуры, сінтэзаваўшы «свядомае замацаванне рамантычных тэндэнцый з рэалізмам», «узбагаціўшы рацыянальную ідэю гуманістычнаю інтуіцыяй». І запрашаючы чытача ў падарожны па шляху выдатнага мастака, шляху, што ўвабраў гады «змагання, вогненныя і мірныя», «загадзя абяцаць не толькі хвалюючую эстэтычную прыгоду, але і далучэнне да грамадзянскай гордасці за свой народ, які ва ўмовах сацыяльнага і нацыянальнага ўціску, што панаваў у былой Заходняй Беларусі, здолеў вывесці на арбіту гістарычнага жыцця свайго песняра». У гэтым сцвярджэнні, давядзенні да гэтай лагічнай высновы — прынцып, грамадзянская і творчая праграма Калесніка.
    Што будзе наступнай вехай гэтай праграмы — ведае тое сам ён, Уладзімір Калеснік. Мо знойдзе і асэнсуе так, як гэта ўмее ён, яшчэ нейкія аспекты развіцця заходнебеларускай літаратуры. Можа падасца ў гісторыю. Мо зоймецца сённяшнім днём літаратуры. Яго творчасць дае падставы для любога творчага павароту.
    Скажам, гісторыка-літаратурны нарыс пра Бярэсце, сённяшні Брэст («Берасцейскае вогнішча») — і пра гісторыю горада, і пра сённяшнія яго справы, у першую чаргу літаратурныя. Тут ёсць літаратурныя партрэты легендарнага «інжынера барыкад» Піліпа Пестрака, пакуль што, мусіць, самы тэарэтычна выснаваны і аб'ектыўны нарыс пра такога своеасаблівага паэта, як Алесь Разанаў, заглыблены ў філасофска-эстэтычную важнасць яго творчасці, эсэ пра Ніну Мацяш, зроблены з адчуваннем спраўджаных і няспраўджаных магчымасцей партрэт Міхася Рудкоўскага, патрабавальнае і добразычлівае слова пра Берасцейскую сябрыну: Васіля Жуковіча, Івана Арабейку, Ніну Гарагляд, Ніну Загорскую, пра ўсіх гадаванцаў Брэстчыны ў сённяшняй нашай літаратуры.
    Прагназіраванне — справа няўдзячная. Памыляюцца і метэаролагі, і спартыўныя аглядальнікі. А тут — творчасць. Справа таямнічая і тонкая. Лепш не гадаць. Чакаць новых кніг Уладзіміра Калесніка.

З кнігі: Ала Сямёнава «Слова сапраўднага лад» (1986)

    Час не шкадуе нікога. Нават самых светлых і шчырых. Самых таленавітых, якія яшчэ столькі маглі б зрабіць... Свой жорсткі прысуд вынес ён і Уладзіміру Андрэевічу Калесніку — выпускніку Мінскага педінстытута, што стаў самым шчырым і рупным берасцейцам, стварыў слаўную школу, адметны напрамак у літаратуразнаўстве і мастацтвазнаўстве і — больш таго — узняў літаратуразнаўства ў цэлым на значна большую вышыню, чым яно было да яго, асвяціў яго нязгасным святлом сваёй высокай духоўнасці, навучыў гаварыць даверліва, эмацыянальна, страсна.
    Ёсць даследчыкі розныя: акадэмічна-заглыбленыя, што будуюць сістэму доказаў пры дапамозе цытатаў (прадстаўнікі ленінградскай школы ў навуцы пра літаратуру), выбудоўваюць адмысловыя (па-руску віціеватыя) сэнсавыя рады. Яшчэ аспірантам пераканаўся, як цяжка вылузваць ісціну з падобных працаў. Цаной найвялікшых намаганняў стараўся зразумець, што ж такое рамантызм з напісанага Віктарам Шклоўскім і Бухштабам, Майміным і Дняпровым. І ўрэшце дазнаўся пра ісціну з кнігі Гукоўскага «Пушкін і рускія рамантыкі» (дарэчы, рэпрэсаванага сталіністамі) і з доследаў Уладзіміра Калесніка пра заходнебеларускую літаратуру, пра сцягі і паходні як атрыбуты акрыленай, мэтаімкнёнай да будучыні паэзіі. Праз дзесяцігоддзі, значна пазней, у кнізе «Тварэнне легенды» зноў знаходжу такое лаканічнае і простае, такое па-філасофску заглыбленае тлумачэнне рамантызму не толькі як літаратурнага напрамку, а як эстэтычнай і грамадска-сацыяльнай з’явы. Дваццаць шостае, па яго ўласных падліках: «У сферы эстэтычнай рамантызм (...) збірае ў агульным ацэначным фокусе прыгожае і ўзнёслае, велічнае і трагічнае (...). Сутыкненні светапоглядных і эстэтычных крайнасцей надаюць выключную кантрастнасць рамантычнаму бачанню і ацэнкам жыцця (...). Рамантычная сістэма эстэтычных каштоўнасцей складваецца і дзейнічае з устаноўкай на выключнае, гістарычную незвычайнасць, пераломнасць жыццёвага працэсу (...). Напружанасць дыктуе падвышэнне рэгістра ацэнак, вылучае на пярэдні план катэгорыю героіка-рамантычнага і адхіляе разуменне хараства як чагосьці гарманічнага, мернага, «нармальнага». Жыццё ацэньваецца ў рамантычным мастацтве, напэўна, звужана, але затое па вышэйшым рахунку. Чалавек звычайна выступае тут як таямнічы творчы суб’ект, носьбіт ідэі і змагар ці пакутнік за ідэю. (...) У рамантычнай свядомасці пераважаюць крытычныя тэндэнцыі, там бурліць страсць адмаўлення, якая можа выступаць нават у песнях, гімнах і одах». Даруйце за доўгую цытату. Але ў ёй — нельга выкінуць ні слова. Яна — само выяўленне асобы даследчыка-эрудыта, энцыклапедыста, навукоўца, мастака, публіцыста, палеміста. Усё сышлося ў адной кропцы — жаданне пераканаць нас, чытачоў, што рамантызм — гэта значна большае, чым нешта загадкавае, таямнічае, незвычайнае, чым простае незадавальненне абставінамі. Цытату можна раскласці на дзесяць, пятнаццаць драбнейшых, з якіх вынікае, што даследчык ішоў да прызнання ісціны праз доўгі і настойлівы пошук, праз выключнае, эмацыянальнае, страснае захапленне. І пасля поўнага асэнсавання галоўнай сутнасці прыйшоў да СВАІХ, ПЕРАКАНАЛЬНЫХ вывадаў, а не далучыўся да нейкай іншай думкі. Тое ж самае і гэтак жа сама страсна і доказна пісаў пра рамантызм Гукоўскі ў далёкім Саратаве, успрымаючы сэрцам і розумам творчасць Пушкіна і рускіх рамантыкаў. І ў яго думка не абцяжарвалася задоўгім акадэмічным цытаваннем, падавалася адкрыта, расшыфравана, як на далоні. Так, што нават слаба дасведчаны ў праблеме чытач мусіў яе зразумець.
    Уладзімір Андрэевіч Калеснік — не вучоны «кабінетнага», чыста «бібліятэчнага» тыпу, а вучоны, творчасць якога ўключае ў сябе састаўной часткай акадэмічную доказнасць і — часта — бясстрасную аб’ектыўнасць. Гэтая рыса яго спадчыны раствараецца ў іншых — уменні папулярна і даступна данесці глыбокую ісціну да чытача, запаліць і запаліцца, павесці за сабой, няўрымслівым, непакойлівым, адкрытым — іншых. Такіх, як ён, «палымяна-эмацыянальных» даследчыкаў літаратуры ў нас няшмат. Калі справа датычылася праўды, справядлівасці, правільнасці, як ён іх разумеў, ён безаглядна кідаўся ў спрэчку-бойку, не зважаў на імёны і аўтарытэты. Яго думка высока цанілася ў Мінску і за межамі Беларусі. Да яго голасу мы прыслухоўваліся. Яго ацэнак часам баяліся. У той час, як многія верылі ў застойныя гады ў НТР і яе дасягненні, ён пісаў пра страту крытэрыю чалавечнасці ў эпоху навуковых адкрыццяў. Паважаючы і высока ацэньваючы грамадзянскую лірыку, ён настойліва вылучаў на першы план у творчасці Танка фактар агульначалавечнасці, клапаціўся, каб чытач зразумеў філасофскую значнасць і глыбіню творчых набыткаў аднаго з выдатнейшых паэтаў ХХ стагоддзя: «Дзяліць паэзію М. Танка на тэмы і праблемы практычна немажліва, бо ў аснове яе пафасу — прызнанне дзіўнай узаемазвязанасці рознага і непадобнага, пазнаваемага і пазнаючага, з’явы і сутнасці, прадмета і вобраза, рэальнасці і фантазіі». Як проста і як шматзначна сказана! Як трапна вызначана філасафічнасць паэзіі Танка як вынік узаемапранікнення ў ёй розных жыццёвых і часавых вымярэнняў, прычынаў і вынікаў, традыцый і наватарства. І сказана, запомнім гэта, — хутчэй за ўсё ў канцы 70-х, тых самых застойных гадоў, калі беларуская паэзія думкі не сталася фактам канчатковага прызнання літаратуразнаўцамі.
    Як даследчык літаратуры Уладзімір Андрэевіч Калеснік выявіў шматграннасць сваіх інтарэсаў, свой неўтаймоўны характар у сферы не паўтарэння пройдзенага, а адкрыцця новага. Менавіта ён дабіўся прызнання састаўной часткай літаратурнага працэсу Беларусі ХХ стагоддзя заходнебеларускай літаратуры. Гэта з яго боку быў сапраўдны подзвіг, бо і фактаў трэба было прытрымлівацца, і прааналізаваць незлічоную колькасць твораў, і ўстанавіць адметнасць мастацкага слова ў другой частцы Беларусі, і дагадзіць неўтаймоўным ахоўнікам класавай чысціні прыгожага пісьменства. Менавіта ён, падобна Дзмітрыю Ліхачову ў рускай літаратуры, устанавіў заканамернасці старажытнай літаратуры, яе залежнасць ад этыкету і менталітэту нацыі, перакінуў масток ад яе да сучаснасці. Да гэтага часу непераўзыйдзенымі засталіся яго раздзелы падручнікаў, акадэмічнай гісторыі літаратуры — па глыбіні інтэрпрэтацыі матэрыялу, даступнасці яго выкладання, пастаноўцы новых задач даследавання.
    Уладзімір Андрэевіч прадбачыў страты нашага літаратуразнаўства, якое паддалося спакусе ідэйна-тэматычнага вывучэння літаратуры, агульнафіласофскай ацэнцы яе, і смела рушыў па цаліне, даследуючы паэтыку, спецыфіку мастацкай вобразнасці, расчытваючы слоўную повязь і спалучэнне фарбаў, выражаных словамі, гукаў, што ў слове і за словам. У незвычайна таленавітай сваёй кніжцы «Максім Танк. Нарыс жыцця і творчасці», а затым у кнізе «Тварэнне легенды» ён бліскуча (не прааналізаваў, не!) прапусціў праз сэрца, перачытаў, пераасэнсаваў і Танкавы, і Купалавы, і Жылкавы шэдэўры. Ён убачыў іх, як дзіця бачыць свет, ён пачуў іх музыку. Як далёка нам яшчэ і сёння да такога майстэрскага карыстання дасягненнямі герменэўтыкі, да такога таленавітага і шматграннага ўспрымання літаратуры: «Паказальны сваёй складанасцю прыклад малявання словам, яго спецыфічнага адрознення ад сапраўднага жывапісу ці скульптуры дае нам паэт у вершы «Метамарфоза агню». Тут пластычныя вобразы (аб’ёмы) схоплены ў руху, у зменлівым рытме пераўтварэнняў. Рухлівыя языкі агню не маюць у М. Танка ні колеру, ні гучання, ні нават рытмікі — тут свабодны, прывідлівы рух пластычных аб’ёмаў. Так выяўляць стыхію агню не зможа ні жывапіс, ні скульптура, ні музыка, ні танец. Пластыку руху можа перадаць кінематограф, але і ён схопіць стыхію з нейкага аднаго пункту ў кожны канкрэтны момант, а слова-думка паэта можа спасцігаць працэс адначасова ў розных вымярэннях прастору і часу, можа заглядаць у яго нутро». Дай нам Бог так пісаць, як пісаў наш старэйшы настаўнік! Дай Бог часцінку таго праметэевага агню, які нёс ён людзям у сваіх грудзях, у сваім гарачым сэрцы!
    «Большое видится на расстоянии...» А можа, «здалёк і зблізку»? Зблізку ён нам бачыцца недасяжнай постаццю, што вяла сумоўе не толькі з намі, зямнымі людзьмі, а і з зоркамі. Зблізку мы, маладзейшыя, хацелі быць да яго падобныя. Хацелі. Ды аднаго жадання мала — як ні стараліся, але наблізіцца да яго, а тым больш зблізіцца з ім не маглі. А ён рупіўся пра нас, маладых. Пра мяне, зялёнага выкладчыка МДПІ імя Горкага, што прыехаў знаёміцца з вопытам працы кафедры. Не пашкадаваў часу, запрасіў дадому, адвёз у гасцінічны пакой у інтэрнаце. Мне было так няёмка, так непакойліва каля яго — ужо вядомага, ужо зоркі. Праз гады пранясу і сустрэчы з ім на Рэспубліканскім семінары, калі ён — сам! (без нічыёй дапамогі) — вазіў нас і ў школы Брэста, і ў Крэпасць, быў нашым гідам, дарадчыкам, кансультантам... У Яўгенія Ільіна — настаўніка-наватара — прачытаў, а затым і пачуў з яго вуснаў, што ён вучыць дзяцей пазнаваць не літаратуру, а чалавека ў ёй. Погляд У.А. Калесніка на мастацтва слова такі самы — ён яго ачалавечвае сваёй асобай, сваімі думкамі і сардэчнымі памкненнямі і раскрывае яго чытачам у чалавечым абліччы.
    «Большое видится на расстоянии...» І з адлегласці часу не перастане здзіўляць нас грандыёзнасць, велічнасць зробленага нашым Настаўнікам, перспектыўнасць таго напрамку, што дзякуючы яму склаўся ў літаратуразнаўстве і які ўмоўна можна назваць «сінтэтычным» (сінонімы — маштабным, шматгранным, акадэмічным і навукова-папулярным, навукова-педагагічным) у адначассе.

Гэта няпраўда,
Што зоркі згасаюць –
То толькі каметы спыняюць свой шлях.
Зорка яго
Небасхіл асвятляе
І адбіваецца ў светлых вачах.

    Талент меў ён шматгранны. Некалькі фактаў. Ва ўнікальнай кнізе «Я з вогненнай вёскі...» усе фотаздымкі зроблены ім, Уладзімірам Калеснікам. Яшчэ засталіся цэлыя залежы мастацкіх фатаграфій. Добра валодаў майстра слова і скульптарскім разцом ды мастакоўскім пэндзлем. Люба глядзець і лёгка заглядзецца, напрыклад, на скульптурны партрэт Скарыны, выразаны з дрэва. Такі каларытны вобраз — вынік майстэрства і фантазіі натхнёнага мастака. Што да ягоных карцін, то яны асветлены пяшчотнай любоўю да роднай прыроды, яе маляўнічых куточкаў, якія знаходзіў чуйным сэрцам, відушчай душою. Маляваць любіў змалку. Цікавіўся мастацтвам. Многа чытаў пра жывапіс, самастойна авалодаў тэхнікай акварэльнага малявання і разьбой па дрэве. Так што (асабліва пры адпаведнай адукацыі) ён мог стаць знакамітым мастаком ці скульптарам. Але ў Мінску пад час вучобы ў педінстытуце пераключыўся на літаратуру: Янка Брыль звёў з пісьменнікамі.
    Пачаў літаратурную дзейнасць Уладзімір Калеснік пазнавата. Першую кнігу выдаў у 37 гадоў. Затое інтэлектуальная база ў яго была ўжо грунтоўная: аспірантура, інстытуцкая практыка, яе вялікасць НАЧЫТАНАСЦЬ. Без такога багажу нельга толкам арыентавацца ў акіяне літаратуры, прафесійна аналізаваць набыткі і хібы літаратурнага працэсу, спасцігаць загадкі таленту, творчую сутнасць таго ці іншага мастака слова. Напачатку 60-х я, студэнт, запрошаны куратарам у госці, быў прыемна ўражаны, здзіўлены: убачыў у кватэры на ўсю сцяну стэлажы з сусветнай класікай і філасофскай літаратурай, мноствам часопісаў; стаялі там выданні на роднай, польскай, рускай, украінскай мовах. Дарэчы, праз польскую мову і польскія крыніцы ён меў доступ да сусветных навінак, бо Польшча з’яўлялася іх прапагандыстам і перадатчыкам на славянскі кантынент сур’ёзных ведаў. Веды і валявы характар, імкненне дакапацца да ісціны-праўды адорвалі выдатнымі поспехамі. Яго творчасць клікала чытачоў і кліча сёння ў вабны свет мудрасці і хараства прадвесніка беларускага рэнесансу Францішка Скарыны і аўтара найвыдатнейшага твора рэнесансавай паэзіі на Беларусі — «Песні пра зубра» — Міколы Гусоўскага, у свет чараўніка, «мудрага непісьменнага пісьменніка» — казачніка Рэдкага і паэта-змагара, «духоўнага важака народа, вартавога спадчыны» — Янкі Купалы, чыя паэзія напоўнена духам Адраджэння, у свет надзіва багатай, іскрыстай і ўдумлівай, часам шчымлівай, але заўсёды жыццядайнай прозы Янкі Брыля, у свет паэзіі вольналюбівага Уладзіміра Караткевіча, ворага ўсякай артадоксіі, усякай руціны, змагара супраць стандартызацыі духоўнага жыцця, у свет цудоўнай, размаітай паэзіі Ніны Мацяш, Міхася Рудкоўскага, Алеся Каско...
    Змагаўся ён за Чалавека ў чалавеку ў сцюжы і маразы, адлігі і слоту, у гады перагібаў, вакханаліі і хаосу. Праз ліхалецце класавай барацьбы, драму сялянства і трагедыю інтэлігенцыі, праз пекла вялікай айчыннай бяды, страшны разбуральны час дэнацыяналізацыі, нядрэмнай ідэалагічнай пільнасці пранёс Уладзімір Калеснік сваю ўражлівую і гарманічную душу. Валодаў ён рэдкасным дарам, здольнасцю аднолькава цікава і маштабна напісаць пра творчасць і самога творцу; у яго кнігах, прадмовах да кніг, у літаратурных партрэтах, эцюдах, эсэ, нарысах, створаных вялікім сэрцам і глыбокім розумам, мы знаходзім нямала ўзораў менавіта такой сінхроннасці, двуадзінства творчасці і творцы, калі гаворка ідзе, напрыклад, пра Уладзіміра Жылку, Янку Брыля, Фёдара Янкоўскага, Уладзіміра Караткевіча, Ніну Мацяш. Дапытліваму чытачу ён няўтомна паказваў неардынарныя, змястоўныя постаці творцаў на фоне народнага жыцця, грамадскіх падзей, гісторыі, на фоне айчыннай культуры, літаратурнага творчага працэсу краіны і ўсяго свету. Так, на шырокім гістарычным фоне эпохі Рэнесансу паказана постаць паэта-лацініста Міколы Гусоўскага і яго неўміручая «Песня пра зубра», дадзена кампетэнтная ацэнка слову аўтара, звернутага да амбітнай каралевы Боны, якой ён не пабаяўся даваць парады, паставіўшы мастакоў, творцаў ідэй, над воінамі і каралямі.
    Ідэалагічныя пастухі кантралявалі яго творы на дарозе да чытача, помсцілі за пошукі праўды. Ды і ў тых умовах яму ўдавалася ахоўваць беларускае паэтычнае слова ад наскокаў вульгарных тэарэтыкаў, абараняць праўду-красу роднай літаратуры. Хоць яшчэ змоладу даводзілася спальваць нервы, бо за адну толькі спасылку на Ластоўскага яго ледзь не выключылі былі з аспірантуры.
    Першая кніга Уладзіміра Калесніка — «Паэзія змагання» (1959), пра раннюю творчасць Максіма Танка. Яна прасякнута клопатам пра высокі эстэтычны ўзровень мастацкага слова. Прыемна ўражвае кампетэнтнасць Калесніка-даследчыка, трапнасць і фундаментальнасць яго крытычных характарыстык ды яго грамадзянская смеласць. Ён варты пашаны хоць бы за наватарскі разгляд паэмы «Кастусь Каліноўскі», за глыбокую і смелую трактоўку вобраза нацыянальнага героя, «мужнага аўтара лістоў з-пад шыбеніцы» , арганізатара і аўтара «Мужыцкай праўды». У параўнанні з Вялем, стыхійным важаком, Каліноўскі — «ідэйны кіраўнік мас». «Трагічны быў гераізм Каліноўскага і яго таварышаў, — заўважае У.Калеснік, — але яны перамаглі ворагаў маральна». І вось квінтэсенцыя ягонай крытыкі танкаўскай паэмы: «Пазнаваўчая вартасць і мастацкая пераканаўчасць вобраза Каліноўскага была б яшчэ большай, каб паэт не абмінаў нацыянальнага пачатку ў яго поглядах і знайшоў гістарычна канкрэтныя прапорцыі сацыяльнага і нацыянальнага, характэрныя для ідэалогіі паўстання 1863 года».
    Уладзімір Калеснік увогуле далёкі ад кампліментарнай крытыкі. Дзякуючы грунтоўнай яго манаграфіі зацікаўлены чытач можа пераканацца, што Максім Танк, «паэт вялікай культуры», «ваяўнічы рэаліст», як яго называе аўтар «Паэзіі змагання», адольваў сур’ёзныя хваробы творчага росту, шлях яго індывідуальнасці пралягаў праз такія небяспечныя перашкоды, як падатлівасць на ўплывы, фармальныя пошукі, рамантычную рыторыку. Шматлікія крытычныя заўвагі на адрас маладога паэта праўдзівыя, доказныя, бо грунтуюцца на канкрэтных прыкладах танкаўскіх вершаў і іх ацэнцы паводле высокага эстэтычнага крытэрыю.
    Уладзімір Калеснік з кожнай новай кнігай рос як майстра слова. Вышэй і больш разняволена сягала думка, больш вобразнаю і паўнакроўнаю рабілася мова, класічным стыль, пра што гавораць кнігі «Тварэнне легенды» (1987) і «Усё чалавечае» (1993), апошняе прыжыццёвае выданне.
    Ужо ў цяжкім стане здароўя апантаны творца завяршаў кнігу ўспамінаў «Доўг памяці», якую сам ён назваў шчырай, сумнай і балючай аповесцю. Так, гэтая проза, па-першае, не проста шчырая, а гранічна шчырая, яна — спавядальная. Па-другое, такое ж дакладнае тут вобразнае азначэнне — балючая, я сказаў бы, шчымлівая. Толькі сумнай назваць яе не магу, бо яна яскравая, жывая, у многіх эпізодах дасціпная. Гэтая аповесць мудрая. Нездарма «Доўг памяці» знаны Янка Брыль у сваёй прадмове назваў таленавіта-змястоўнай кнігай-помнікам.
    Вядома, тут не месца для рэцэнзіі. Але словы захаплення самі просяцца на паперу, бо аўтар вядзе свой расповед з бязмежнай любоўю да жыцця, да праўды, да прыроды, да хараства, і памяць яго на здзіўленне чэпкая і светлая. «Нашу вёску Сіняўскую Слабаду ўтварылі, як гаварыла паданне, выселеныя князем Радзівілам буяныя, непакорныя мужыкі, на якіх не было ніякай управы» — такі пачатак аповесці. Адзін сказ, а як інтрыгуе! І ўжо адарвацца ад яе немагчыма. Сярод мноства створаных вобразаў родзічаў, вяскоўцаў, сяброў, настаўнікаў, партызан асабліва вылучаецца самавіты, гаспадарлівы і майстравіты, а яшчэ й востры на язык бацька, патомны нёманскі плытагон. Ён выкапаў ля самай хаты свой калодзеж, для маці сам зрабіў кросны, церніцу, прасніцу, сабе — сані, барану, іншыя прылады, аднойчы нават калёсы. І вось — жывы малюнак.«Калі бацька майстраваў, усе сямейнікі павінны былі стаяць напагатове: меншы брат Жэня трымаў лучыну, слухаў каманду куды свяціць, я падаваў у бацькаву ляўшу то цвік, то малаток, то долата, то сякеру, як хірургічная сястра». Які цуд! І далей: «Наш спартыўны азарт заключаўся ў тым, каб зарабіць як мага менш мянушак». І зноўку — моўная смаката!
    Такі ж таленавіты быў вясковы сусед Ладымер Пазняк, які «змайстраваў сабе скрыпку адным нажом». То ж не дзіва, што й падлетак Валодзя ад бацькі і суседа «пераняў спрыт да майстравання», рабіў сабе канькі, лыжы, санкі, пеналы, а яшчэ і скрыпку.
    У кнізе багата адметных эпізодаў маленства ў цудоўным Наднямонні — з гульнямі, свавольствам, з першымі страхамі, з павер’ямі, забабонамі старэйшых, з матулінымі казкамі і яе малітвамі, якія хлопчыку здаваліся «калекамі» (былі незразумелыя на стараславянскай мове), з ідэальным ласункам — мёдам дзікіх пчолаў, з сестрыною (старэйшай сястры Марусі) забаўлянкаю:

Кую, кую пятку
Мы паедзем к татку.
А ў нашага татка
Новая хатка,
І садок, і мядок,
І цыбулькі градка.

    Маленства — гэта і захапленне маляваннем ды паэтычным словам Якуба Коласа, гэта і цэлы свет гульняў, забаў і свет абавязкаў. Цяплеюць вочы ад усмешкі, калі ў яркім дыване аповеду сустрэнеш празрыстыя нітачкі-радкі такога кшталту: «…Маёй зморай былі гусі… Пасвіць гусей мне не хацелася: вельмі ўжо непрэстыжная жыўнасць».     А якое маленства абыходзіцца без хлапчуковых прыгодаў? Вось і тут ці мала іх было! Рукі дабіраліся да патронаў, пасеяных «мікалаеўскай» вайной. Дзеці здабывалі порах, ссыпалі ў кучку і падпальвалі, «дзівячыся на феерверк», часам «кідалі абоймы проста ў агонь…». Як на споведзі перад святаром, у «Доўгу памяці» адбываюцца прызнанні ва ўсіх грахах. Аднаго разу Валодзька навёў сябрукоў на зялёны, смачны гарох, які дарэшты быў златошаны. А на Марусіным вяселлі ён, калі «поезд» паехаў у царкву ў Ярэмічы, а маці на кухні шыкавала з жанчынамі стравы,«ціхачом пазваў сябрукоў у святліцу і добра падпаіў іх гарэлкай, што засталася на сталах ад ранішняга стрыманага прысяду вясельнай дружыны. Маці проста аслупянела, убачыўшы застолле падшыванцаў…» Уражлівая, эмацыйная, яна ўшчувала: «Ну вот, як ікону за сястрою ў царкву павезці, то цябе не ўпросіш, саромеецца ён, бачыце, малы. А як да гарэлкі дарвацца, то не малы, каб ты напіўся смалы! Даруй, Божа, — грэх гэто ж на сваё дзіцятко гаварыць так…».
    «Да гарэлкі, — прызнаецца герой аповесці, — я больш не дакрануўся… Не ўжываў я хмяльнога ажно да цяжкіх партызанскіх стрэсаў…»
    Працэс навучання і выхавання ў пачатковай школе ў Ярэмічах аздабляў прапаведнік «Закону Божага», арыгінальны і дабрадушны святар Віталій, чый вобраз добра запамінаецца. Западае ў душу настаўніца гімназіі пані Марыя, што чытала ў класе творы беларускіх класікаў. Там, у Наваградскай польскай гімназіі, хлопчык з Сіняўскае Слабады станавіўся свядомым беларускім юнаком, акрылены марай настаўнічаць. Новай прыступкаю ведаў сталася беларускае педвучылішча ў Наваградку. Ды радасць мірнага жыцця, вучобы, сяброўства абарвалася вайною. Пачалася арганізацыя падполля, а там і партызанскае змаганне з ворагам. Юны інтэлігент прайшоў суровую школу кулямётчыка, мінёра-падрыўніка, камандзіра ўзвода і начальніка штаба атрада, зведаў жахі блакады і страты баявых сяброў. Быў двойчы паранены.
    Аповесць цікавая і моцная не фабулай (строгае фабулы тут якраз і няма) — яна ўзрушае глыбокімі пачуццямі і думкамі аўтара, багатая развагамі (часта філасофскага характару) пра жыццё і смерць, пра сусвет і рэлігію, пра чалавечую годнасць, пра кнігі, карціны, пра каханне, пра хараство.
    Абсалютная большасць старонак кнігі прысвечана партызанскай вайне, расповеду пра ўдзел у ёй маладых патрыётаў, іх мужнасць і самаахвярнасць. Па-быкаўску смелы Мастак не заплюшчваў вачэй і перад нізкім, амаральным, агідным. Ён піша пра «рэжымных зноскаў»: «…такіх субстанцый, як годнасць, у іх, бадай што, і не было». Галоўны герой паўстае супраць групы дэсантнікаў, якія разлагаліся маральна і былі на грані злачынства, адкрыта выступае з суровай крытыкай подлага кар’ерыста камбрыга Ключко. Словам, моцная і глыбокая асоба не магла мірыцца з учынкамі падонкаў, яна бунтавала. Але адораная душа і тут, у хвіліны часовага зацішша, не магла не думаць пра хараство, не захапляцца ім. Услухаемся ў такую рэдкасную мелодыю: «Не траплялася мне чытаць пра паэзію ціхай язды ў зімовую ноч, калі здаецца, што не сані едуць па аснежанай зямлі, а конь цягне чарадзейны смык па струнах вялізнай скрыпкі, выводзіць смутныя гукі, і табе чуюцца жураўліныя выраі ў небе пад зорамі…».
    Як бы па спіралі ідзе, развіваецца думка пра цуд прыроды: «Палюбілася, бясконца палюбілася хараство ранішніх і вячэрніх зораў. Хацелася запомніць дзіўныя рамантычна-таямнічыя карціны Наднямоння»; «Любаванне хараством, здольнасць адчуваць, выпрацаваную даўно, яшчэ ў гімназіі, браць асалоду ад жывых колераў, нюансаў, адценняў і ад жывых пейзажаў, хараства травы, кветак, люстраных азёр, бруістых водаў Нёмана — усё гэта ў партызанах успрымалася як адпушчэнне віны…»; «Адкуль бярэцца ў прыродзе, у гэтым ціхім пейзажы такая магічная сіла?»; «Я любаваўся няўлоўнымі пераходамі колераў на небе і на зямлі, сачыў за містэрыяй усходу, хацелася запамятаць самы дзівосны момант, калі белы, як малако, туман румяніцца, ружавее, наліваецца святлом і колерам, становіцца паўпразрыстым і пачынае прыадкрываць таямнічыя сілуэты дрэў… Сціплыя прастакаватыя вольхі цяпер стаялі, як прынцэсы, прыбраныя на вяселле…»; «…недзе ў глыбінях душы зараджаўся шчымлівы страх, боль і горыч, што ўсё гэта пройдзе, і нельга, не ўдасца схапіць яго і запамятаць да драбніц. Імгненні хараства няўлоўныя, недасяжныя, хімерныя, як хвалі — набягаюць і прабягаюць…»; «Дзіўнае спалучэнне чырвані, золата і густой цёмнай зеляніны, што пераходзіла ў фіялет, было такім несамавіта прыгожым, што хацелася выкрыкам спыніць яго рух, пакінуць, каб наглядзецца, насаладзіць душу і быць гатовым памерці».
    Цяпер зразумела, чаму пры ўсёй перагружанасці педагагічнай, навуковай і літаратурнай творчасцю Уладзімір Калеснік не мог абысціся без мастакоўскага пэндзля, разца і фотаапарата.

    Кнігу «Доўг памяці», як сведчыць надпіс на тытульнай старонцы, аўтар прысвяціў Зіне Маслоўскай. Хто яна? Адным словам не адкажаш. Зіна Маслоўская — яго ні з чым не параўнанае Сяброўства, бо яно перарасло ў светлае і чыстае, святое пачуццё, яго Каханне. Яна ж — і горкая, пякучая страта, сардэчны боль, драма юнацтва і ўсяго жыцця: Зіна загінула, трапіўшы ў рукі ворагаў. Натуральна, самыя трапяткія і спавядальна-пранікнёныя старонкі аповесці — пра яе, не выключэнне — і дзве апошнія. «Усе амаль пяцьдзесят гадоў, што прайшлі ад майго знаёмства з Зінай Маслоўскай, — не ўтойвае аўтар, — былі пазначаны яе прысутнасцю… Зіна часта была маральным вартаўніком маіх паводзін, без якога я не здолеў бы так многа працаваць, не адчуваў бы сябе чалавекам, якому трэба многа, многа пазнаць, каб унесці хоць крупінку ў сусветную дзею. І калі тое, што я напісаў, здолее выклікаць у чытача адчуванне горкай яснасці, абудзіць захопленасць Зінай, яе духоўным хараством, для мяне гэта будзе знакам адпушчэння».
    І яшчэ просяцца да чытача радкі з эпілогу:«Не ведаю, ці можна жыць за сябе і за тых, хто загінуў. Толькі ясна, што без іх мы, ацалелыя, жывём і павінны жыць інакш, чым жылі б з імі, — не так вольна, не так бяспечна і самаўпэўнена. Мы жывём пад двайным позіркам уласнага і іхняга сумлення, жывём з адчуваннем доўгу, якога не ў сілах, не ў стане да смерці сплаціць, бо доўг гэты — іх жыццё. Нават самым узорным уласным жыццём іхніх жыццяў на гэтым свеце не заменіш. Не ўквеціш гэтага свету так, як бы ўквецілі і ўзбагацілі яны.
    Цяпер я ведаю, чаму ў сваіх снах працягваю здаваць экзамен свайму незабыўнаму Настаўніку. Яго духоўная вышыня і маральная чысціня застаюцца ці не асноўным арыенцірам. Прынамсі часта адчуваю позірк Яго сумлення.

    «Ён разумеў, што духоўнае багацце грамадства складаецца з багатых духам натур, постацяў», — сказаў Уладзімір Калеснік пра Алеся Разанава ў артыкуле «Страла і мэта». Праціўнікам «забарон і ўказальных знакаў на шляху творчага духу» назваў Уладзіміра Караткевіча ў рэцэнзіі «Кантэкст несмяротнасці». А рэцэнзуючы зборнік паэзіі У. Караткевіча «Быў. Ёсць. Буду», заўважыў: «Ажывае са старонак спантанна шчыры, любячы і гняўлівы, узрушаны і расчулены, пахмурны і насмешлівы Валодзя Караткевіч».
    У такіх выказваннях і азначэннях мне бачыцца найперш ён сам, ягоная сутнасць; да іх я дадаў бы яшчэ некалькі палярных рыс: сакрушальна-рэзкі і лагодны, экспрэсіўны і разважлівы, натхнёны і роспачна-прыгнечаны; ды нішто Уладзіміру Андрэевічу не замінала заставацца чулым, справядлівым, самаахвярным.
    Памятаю, калі я, студэнт, трапіў у Берасці ў больніцу, ён даў грошай майму аднакурсніку Сяргею Сайко, каб меў з чым праведаць мяне. Успамін пра гэта адразу нагадвае і такі эпізод: у 1990 годзе ў Мінску я выпадкова сустрэў Уладзіміра Андрэевіча, ён выходзіў з будынку архіва. Калі даведаўся з гутаркі, што я наважыўся праведаць Міхася Рудкоўскага ў Навінках, дзе хворы паэт ляжаў пасля цяжкай аперацыі, дастаў з бумажніка і, як я ні адмаўляўся ўзяць, даў 25 рублёў, якіх хапала не толькі на чорную ікру, а й на іншыя далікатэсы і прысмакі.
    Да месца тут сказаць, што неад’емнай якасцю яго шырокай душы была гасціннасць. Людна было на яго юбілеях. Сяброў, настаўнікаў, літаратараў нярэдка запрашаў дадому. Цяжка згадаць якую-небудзь прыкметную вечарынку, якая не завяршалася б вячэрай у кватэры Калеснікаў. Усе кухонныя клопаты клаліся пераважна на плечы сардэчнай і цярплівай Зосі Міхайлаўны, яго паплечніцы-спадарожніцы. Наглядзелася яна за дзясяткі гадоў і на мясцовых і на заезджых песняроў, нападавалася на стол... І вось ужо колькі гадоў як аўдавела. Засталася адна. Не, не адна — з яго спадчынай. Кнігі, карціны, фотоздымкі, драўляныя скульптуры зберагае. Рукапісам старалася даць ход. У перыёдыцы сёе-тое друкавалася. А вось падрыхтаваны трохтомнік залёг у выдавецтве. Планаваўся, згодна з Пастановай Савета Міністраў. Пасля збіраліся выдаць том выбраных твораў. Але глуха...
    Зося Міхайлаўна днюе ў Навукова-асветным цэнтры імя У.А.Калесніка, створаным у Брэсцкім дзяржаўным універсітэце. Цішыню яе гарадской кватэры парушаюць часцей за ўсё маладзейшыя педагагіні — Марыя Новік і Святлана Варонік, у вольны ад працы і сваіх клопатоў час яны прыходзяць сюды пагаманіць. Заходзяць таксама даўнія сябры — паэт Кастусь Жмінько і яго жонка Галіна Аляксандраўна, медычка. З Белаазёрску падасць голас Ніна Мацяш. Парадуе лістом ці званком тэлефонным І.А. Брыль.
    Чым больш гадоў няма з намі У.А. Калесніка, тым больш пераконваешся, як былі б дарэчы сёння ягоныя грамадзянская смеласць, прафесарская мудрасць, пісьменніцка-даследчыцкая актыўнасць і кампетэнтнасць, шчырасць і шчодрасць таленту. Зрэшты, чаму былі б, калі засталася яго літаратурная спадчына, а ў ёй — жывая душа творцы, дзейсная энергія праўды, дабра, гармоніі.

    У 1980 годзе я перайшла працаваць малодшым рэдактарам у рэдакцыю крытыкі і літаратуразнаўства (выдавецтва «Мастацкая літаратура») да незабыўнай Веры Сямёнаўны Палтаран. Там і пабачыла Уладзіміра Андрэевіча Калесніка, якога яна ведала ўжо гадоў, можа, трыццаць, паважала і любіла і часам прыпамінала аб ім з хітрынкай вясёлае, а то скупа — трагічнае.
    Маё ж асабістае знаёмства з паважаным Прафесарам пачалося з вялікай памылкі. (Не ведаю, у якім годзе Уладзімір Андрэевіч атрымаў прафесарскае званне, але мы ўвесь час паміж сабой ушаноўвалі яго менавіта гэтак). Алесь Разанаў, яго ўдзячны вучань, якраз падрыхтаваў рукапіс кнігі прафесара «Лёсам пазнанае» да друку і ўручыў мне, для падліку памеру. Век камп’ютараў быў яшчэ за гарамі, і аб’ёмы мы лічылі — радок за радком — уручную, запісвалі лічбы ў слупок, а потым шчоўкалі на бухгалтарскіх вялікіх драўляных лічыльніках (цяпер нават мне не верыцца!).
    Я была яшчэ неабстраляным малодшым, таму старалася асабліва, і налічыла 20 аркушаў. Алесь усумніўся, бо на вока бачыў перабор тэкстаў і рыхтаваўся нешта скарачаць, загадзя хвалюючыся, як гэта ўспрыме настаўнік. З планавымі аб’ёмамі было вельмі строга, і перавышэнне нават на паўаркуша дорага каштавала б і рэдактару, і рэдакцыі, і выдавецтву.
    Я зноў засяроджана ўнурылася ў падлікі, але, відаць, у падсвядомасці нешта заклініла на той жа самай памылцы, і я зноў выдала лічбу 20 і супакоілася. Алесь паціснуў плячыма, і рукапіс пайшоў у вытворчасць. Кніга выйшла на 25 аркушаў. Па ўсіх мерках гэта было «жахліва». Камітэт па друку гатоў быў абрынуць кары нябесныя на выдавецтва, не кажучы ўжо пра маю бедную галаву, але… светлай памяці наш любімы дырэктар Міхал Фёдаравіч Дубянецкі нават і мушцы не даў апусціцца на маю і нашы рэдакцыйныя галовы! А я настолькі была шчаслівая працаваць сярод такіх цікавых людзей, што абсалютна па-дурному не разумела, якіх грому і маланак пазбегла і чаму навокал столькі людзей паціскаюць плячыма, хітра жмурацца і пасмейваюцца ў кулак, радуючыся пры гэтым за добрага аўтара. (У Камітэце нават западозрылі ледзь не свядомую «дыверсію»).
    Праз некаторы час Уладзімір Андрэевіч наведаў рэдакцыю. І падышоў да мяне, каб «паглядзець на тую дзяўчынку, якая зрабіла мне такі цудоўны падарунак!» Мы заўсміхаліся адзін аднаму. І з таго часу ён быў заўсёды шчодры да мяне на прыхільныя ўсмешкі і позіркі. А вочы ў прафесара былі асаблівыя: чорныя, выразныя, праніклівыя, полымныя. І вельмі багаты на адценні высокі голас — лагодны, з хітрынкай, з’едлівы, а то і здзеклівы часам. Уяўляла сабе, як цікава было б слухаць яго лекцыі! Бо хутка зразумела, што ён, несумненна, меў вочы і душу мастака, і мастака асаблівага — які ўмеў і прамаўляць.
    Магчыма, у наступны свой прыезд, ужо перагаварыўшы з Верай Сямёнаўнай усе брэсцкія і мінскія навіны і развітваючыся, Уладзімір Андрэевіч раптам звярнуўся да мяне: «Наталька, а дзе ў вас тут цукеркі прадаюць?» — «А ў „Рамонку“, побач». — «Дык хадзем са мной, даражэнькая, дапаможаш выбраць». Мы прыйшлі ў «Рамонак» і сур’ёзна ўтаропіліся ў россыпы цукерак за плячыма магазіншчыцы. Прафесар быццам вагаўся.
    — А ты якія любіш? — спытаў у мяне, быццам раіўся.
    — Я? Ну, «Цытрон», яны кісленькія.
    — Так. Паважаная, — звярнуўся ён дзелавіта да прадаўшчыцы, — нам «Труфелей».
    — Колькі?
    — Кілаграм. …Яшчэ кілаграм. … Яшчэ… Зося Міхайлаўна мая любіць, каб на стале цукеркі былі, каб пачаставаць, як хто прыйдзе, — патлумачыў ён. — І «Цытрона» кілаграм.
    Я ціха войкнула, але прафесар і вокам не павёў у мой бок.
    — Так, трымай, — сказаў ён, вымаючы высокія папяровыя пакеты з кошыка, і рашуча пасунуў да мяне пакеты з «Цытронам» і «Труфелямі», — а гэта Веры Сямёнаўне аднясеш, — загадаў, стаўляючы трэці «стаўбун» з «Труфелямі», — а гэта Зосі. Усё!.. Ну, дзякуй, што дапамагла, данясеш? — і пасміхнуўся мне, як малой.
    Я і адчувала сябе шчаслівай малой дзяўчынкай, несучы пакеты ў абедзвюх руках, і нават хацелася пахваліцца па-дзіцячы: «Ага! А ў мяне цукеркі!».
    І мы весела рагаталі з Верай Сямёнаўнай, што не так даўно яна нечакана ўбачыла ў сваёй шуфлядзе ладны пакунак з «Мішкамі»; доўга гадалі — калі гэта і хто мог яго «падкласці». «Падазрэнне» ўпала на вельмі паважанага аўтара, кніжка якога выйшла незадоўга перад гэтым. І калі той прыйшоў за аўтарскімі экземплярамі і горача дзякаваў, Вера Сямёнаўна міла паўшчувала яго за прыемны, але ж зусім неабавязковы падарунак, чым і ўвагнала беднага «невінаватага» аўтара ў палаючую пунцовасць і буйны пот на лобе. Цяпер было ясна, чые то былі салодкія «Мішкі».
    …Прайшло некалькі гадоў. Можна сказаць — «дзяўчынка падрасла», — пасля пераходу Алеся ў іншую рэдакцыю стала рэдактарам, а потым захварэла Вера Сямёнаўна, і я засталася ў рэдакцыі сам-насам і быццам «па спадчыне» атрымала нашых любімых аўтараў, а таксама рукапіс новай кнігі Уладзіміра Андрэевіча «Тварэнне легенды», і мы зноў сустрэліся.
    Я вельмі сур’ёзна рыхтавалася да працы, перачытала амаль усе кнігі прафесара, але рэдагавала важкі том з асаблівай цікавасцю, з трапятаннем і вялікай бояззю, ці адолею, ці спраўлюся. Я не баялася не разабрацца ў змесце, але мне было ясна, што ўсе кнігі Калесніка — гэта кнігі, напісаныя менавіта мастаком. І як мастак у самым шырокім сэнсе гэтага слова ён і глядзеў, і ацэньваў творчасць вялікіх папярэднікаў — Скарыны, Гусоўскага, Купалы — мастаковым вокам, добразычлівым, горача зацікаўленым і прафесійным. Ён бачыў «колеры» іх твораў, чуў у іх пахі і галасы роднай зямлі, ён шукаў у іх правобразы і вобразы, ці, дакладней — адбіткі нацыянальных скарбаў, заключаных у слове і высокіх думках. Ён умеў цаніць і шанаваць духоўныя і жыццёвыя подзвігі сапраўдных адраджэнцаў нацыянальнай культуры.
    І, будучы мастаком па сутнасці сваёй, ён і сам не надта зважаў на ўсялякія правілы, каноны і падсушаныя тагачаснай ідэалогіяй традыцыі. У яго душы гарэў агонь незалежнай думкі, але ён цвёрда ведаў да апошніх дзён свайго жыцця, якая сталёвая зашмарга трымала і трымае гэткіх незалежнікаў за горла і што супраціў можа каштаваць не проста галавы, але і жыцця.
    Рэдагаваць, рыхтаваць рукапіс да друку — не самы цяжкі занятак, асабліва калі гэта вартая ўвагі рэч. Самае цяжкое, можа быць, — працаваць з аўтарам, «здымаць пытанні». Кніга для аўтара — што дзіця, любае, бясцэннае, выпакутаванае. А тут нехта ці нейкая сядзіць і пальцам «вочкі» дзіцяці калупае! А яно — дзіцятка — жывое! Заўсёды адчувала гэта ўсёй душой. Але ж ты, рэдактар, збоку глядзіш і трохі «прахалодней», і таму ў стане ўсумніцца, ці дастаткова добра ляжыць той ці іншы «завіток» на галоўцы чужога дзіцяці. І аўтара — дзеля яго ж самога — трэба залагодзіць часам так, каб ён паверыў табе — і даверыўся аддацца ў твае ўхопістыя ручкі, і не нарабіць яму ніякай шкоды. І тое «здыманне пытанняў» патрабуе ад цябе не толькі ведаў і прафесійнасці, але і псіхалагічных здольнасцяў, і ўсіх псіхічных сіл.
    Надта спрактыкаваным рэдактарам я стаць яшчэ не паспела і трымцела, як зайчаня. Сяброўка мая Наталля Семашкевіч-Брыль, для якой Уладзімір Андрэевіч з самога дзяцінства быў проста «дзядзя Валодзя», каварна падлівала масла ў агонь, пацвельваючыся:
    — Ой, Давыдзенка, перш чым пытанні здымаць, ты спытай у дзядзі Валодзі, ці здаў ён свой трафейны пісталет пасля партызанкі. А то глядзі — на трэцім пытанні і прыстрэліць!
    Зранку я чакала прыезду аўтара і заломвала рукі ад хвалявання, калі ў рэдакцыі пачуўся званок.
    — Наталля Аляксееўна? Гэта Зося Міхайлаўна…
    Я была насцярожылася.
    — Наталечка, я сказаць вам хачу — не бярыце да сэрца, калі ён крычаць будзе. Ён адыходзіць хутка… Што зробіш, такі ён чалавек, як кажуць — у кіпні купаны. Вы ўжо не крыўдуйце на яго калі што…
    Мяккі, прыглушана-срабрысты голас Зосі Міхайлаўны трохі супакоіў і неяк адразу і назаўсёды лёг на душу як родны.
    Пытанні мы здымалі два дні запар. Думаю, настроены перад дарогай мудрай жонкай, прафесар яшчэ доўга зносіў мае дробязныя пытанні, і не тры, а ўсе трыццаць тры, але цярпенне яго нарэшце скончылася-такі, і ён забурчэў, закрычаў, закамандаваў. Я сцішвалася на хвіліну, і ён сапраўды хутка адыходзіў. Сарваўшы акуляры і пастукаўшы імі па стале, супакойваўся:
    — Ну што, што ты яшчэ знайшла?!
    Узвіўся прафесар у адным месцы зусім нечакана, быццам я торкнула пальцам у ранку. Аказалася, то была скрытая палеміка з іншым паважаным і любімым нашым аўтарам і сябрам рэдакцыі Віктарам Антонавічам Каваленкам, пра што я і не здагадвалася і таму зусім не «спецыяльна», як западозрыў прафесар, зачапілася за гэты вельмі дарагі аўтару пасаж.
    Старонкі былі прысвечаны ідэалу кахання ў патрыярхальным грамадстве. І прачытвалася так, што тады ўсё было добра і высока, а ў сучасным — ніякага кахання няма, адна толькі разбэшчанасць і суцэльная бездухоўнасць.
    — За што ж вы так сучаснікаў? — пацікавілася я.
    Прафесар спачатку пакрычаў, павучыў мяне, зялёную дзяўчынку, а калі перабушаваў, я папрасіла:
    — Ну, уявіце сабе, што я ваша студэнтка, і самая няздольная, і проста раскажыце даходліва, што вы хацелі сказаць — сваімі словамі.
    — Што хацеў, тое і сказаў! — з’едліва агрызнуўся прафесар, але ўсё-такі здаўся і, уздыхнуўшы, патлумачыў, што сказаць-то ён хацеў не гэта, а вось тое, што народ не быў цёмным і забітым статкам, што ён выпеставаў высокі ідэал кахання і сямейных адносін, сапраўдны духоўны ідэал, і сучаснікам варта было б прыгледзіцца, успомніць пра яго і ўспрыняць лепшае з нацыянальных духоўных набыткаў.
    Палымяная думка даследчыка ляцела хутчэй за напісанае слова, а гэта, дарэчы, вельмі тыповая з’ява, асабліва для такіх аўтараў — багатых на думкі і вобразы. Бурлівыя, гарачыя думкі апярэджваюць словы, і тады прыдзірлівыя рэдактары павінны лавіць тыя думкі за хвост, як Іванька жар-птушку. Мае параўнанні рассмяшылі прафесара, і ён бурчэў ужо зусім лагодна:
    — Добра, давай мне гэтыя дзесяць старонак, дадому завязу, папрацую. Я ўсё па пяць разоў перапісваў, а гэты кавалак толькі два, а ты і пабачыла…
    Дасылаючы перапісаныя старонкі назад, ён напісаў у лісце (ад 16 снежня 1986 г.): «…не мог стрымацца, каб не паправіць заадно і стылю. Дакладнае слова ўсё больш набывае для мяне смак. Старэю і раблюся педантычным…»
    У тыя гады выдавецкі працэс цягнуўся няспешна і павольна, як на валах, праходзілі доўгія месяцы, і яшчэ не раз прафесар бушаваў з-за маіх «прыдзірак» (да цытат, прынамсі, і менавіта пасля пераправеркі шматлікіх цытат, якія ён пісаў ледзь не па памяці, як выявілася ўжо ў карэктуры, я і зарубіла сабе на носе раз і назаўсёды: «Нікому не вер!»).
    Нарэшце кніга выйшла, у самым канцы 1987 года, на радасць аўтару, чытачам і мне. Па аўтарскія экземпляры Уладзімір Андрэевіч прыехаў пасля Новага года, і адзначыць нашу радасць мы пайшлі на абед у «Планету». Добра, весела і шчыра гаманілі пра ўсё на свеце, і пра каханне таксама.
    — Мужчына, Наталечка, канешне захопнік па сваёй сутнасці і сваёю меркаю мерае і свет, і жыццё, і жанчын. І гоніцца толькі за цялеснай уцехай. А жанчына — не, што ёй уцеха, яна сама ўцеха… Ёй іншае патрэбна, больш высокае…
     — Уладзімір Андрэевіч, калі вы так добра гэта разумееце, скажыце вы мне, чым жанчына трымае каля сябе мужчыну многія гады, нават і без штампа ў пашпарце?
    Ён адказаў імгненна і горача:
    — Духоўным багаццем, Наталечка! Толькі гэтым і нічым іншым яго не ўтрымаеш, хоць ты што! Канешне, хто яго ў жанчыне не шукае, той і бегае, і мяняе, а так толькі сваім духоўным багаццем… «і пагаварыць»! — дадаў ён, весела бліснуўшы гарачым вокам, і мы разам засмяяліся, бо слова гэтае было ўжо як пароль і знак суладдзя нашых думак і пачуццяў.
    Цікавілася я і яго працай над кнігай пра Таўлая, падбівала неадкладна падаць заяўку, бо кніга ж была амаль напісаная, вось і была б у нас зноў сумесная праца, як ён сам казаў. Прафесар весела памінаў маю ўедлівасць («Як ты мяне пра каханне прымусіла перарабіць! Тры разы перапісаў!»), я весела рызыкавала, што ён, відаць, папрывык да студэнтак і яму падабаецца, калі ў рот глядзяць, ціхія і маўклівыя.
    — Мне падабаюцца гэткія!
    — Якія?
    — Непакорлівыя. Як ты! — зноў бліснуў прафесар вокам, як адрэзаў.
    І мы зноў засмяяліся.
    На наступны дзень мы зноў-такі падаліся ў «Планету»:
    — Ат, Наталька, дапамажы час да ад’езду прабавіць, потым правядзеш мяне. …Быў у мастацкім салоне, хацеў табе на памяць карціну выбраць, але нічога добрага не знайшоў.
    Я збянтэжылася — карціна! Ого! Гэта ж табе не цукеркі… Але пасмялела ад усіх яго душэўных шчадротаў — і папрасіла: а хай ён сам для мяне напіша, ён жа малюе. Хоць маленечкую!
    — Праўда? А што! Толькі летам, к восені бліжэй… Я знайду для цябе такі куточак, каб душа твая супакойвалася… А Зося Міхайлаўна палюбіла цябе, як родную дачку.
    — Ой! Як гэта?
    — А вось так!.. Збярыся ты неяк ды прыедзь да нас, — запрасіў ён мяне не ўпершыню, — я табе ўсё пакажу, у пушчу з’ездзім, да Белай вежы ў Камянец, я такія прыгожыя мясціны табе пакажу, якіх ніхто не ведае!
    Мне падумалася тады чамусьці, што гэта было б так хораша, што зусім нерэальна. А можа, і рэальна? — хаця б як добры ўспамін, што тое магло быць…
    У выдавецкім калідоры мы сутыкнуліся з Рыгорам Барадуліным, і яны пашанотна і радасна абняліся. Бурапенны Рыгор Іванавіч хлынуў каскадам шчаслівых воклічаў:
    — Вы ведаеце, хто такі з вамі побач? — выгукнуў ён з замілаваннем.
    — Ведаю! Мой цудоўны аўтар! — закрасавалася я з гонарам.
    — А вы ведаеце, хто напісаў на мяне першую рэцэнзію ў «Дружбе народов»? Калеснік! А хто мне Брэсцкую крэпасць паказаў? Калеснік! Фарпост культуры ў Брэсце — Калеснік!!!
    — Рыгор, Рыгор, супыніся! — засмяяўся Уладзімір Андрэевіч. — Паслухай, а чаму б табе да нас зноў не прыехаць?
    — Прыеду! З радасцю! Калі? — імгненна згадзіўся Рыгор Іванавіч, гэткі лёгкі на пад’ём у тыя гады, што, здавалася, у тую ж хвіліну, як гарэзлівы неўтаймаваны дух, гатоў быў рынуцца на вакзал.
    — Дамовіліся. Падрыхтуем вечарыну ў інстытуце. Мяне і Зося даўно пыталася: «А чаму гэта Рыгор Іванавіч ніколі ў нас дома не бываў?»
    Праз пару дзён Рыгор Іванавіч прынёс паказаць мне ліст Калесніка, які некалі нечакана атрымаў пасля выхаду годам раней яго перакладу «Слова пра паход Ігаравы». Прафесар вельмі высока ацаніў пераклад (як на маю думку — сапраўды геніяльны!) і не пашкадаваў сур’ёзных і праніклівых словаў, каб сказаць пра ўклад паэта ў скарбніцу нацыянальнай культуры.
    Рыгор Іванавіч нёс да мяне ліст чамусьці разгорнутым, амаль у выцягнутай руцэ, і я адзначыла, што трымаў ён лісток як пялёстак белай ружы. (Мяне наогул нязменна здзіўляла, як моцныя, сапраўды сялянскія пальцы паэта абыходзяцца са старонкамі любога рукапісу — так асцярожна, амаль пяшчотна, далікатна, быццам гэта не паперы, а крылцы матылькоў).
    Вечарына Рыгора Іванавіча ў Брэсцкім педінстытуце адбылася ў красавіку 1987 года (бачыла перадачу аб ёй па тэлевізары). Уладзімір Андрэевіч вазіў яго ў Белавежу, запрашаў на дачу і ў госці. І Рыгор Іванавіч вярнуўся расчулены да глыбіні душы і зачараваны Зосяй Міхайлаўнай. Мне ён прывёз прывітанне і запрашэнне прыехаць. І гэтая душэўная ласка і ўвага па-сапраўднаму сагрэлі маю захаладалую было ад асабістых нягодаў душу.
    Мы працягвалі перазвоньвацца, зрэдку бачыцца з Уладзімірам Андрэевічам у рэдакцыі, гаманіць па душах. Ужо трохі «заварочалася» перабудова, ідэалагічны лядовы панцыр даваў першыя трэшчыны, злёгку крышыліся каменныя падмуркі, з наймення «адраджэнец» паціху здымалася кляймо «нацдэмаўшчыны», і з падмарожаных пупышак прабіваліся вясенне-зялёныя лісцінкі нацыянальнага жыцця. На гладзі і нашых выдавецкіх «водаў» загулялі асцярожныя хвалькі, але вакол сябе я пачынала бачыць не столькі абноўленыя твары, як пераніцаваныя маскі, часам прадажныя і, што было яшчэ балючэй — глыбока абыякавыя да нацыянальнай справы, у святле якой яны публічна пачыналі асцярожненька красавацца, а па сутнасці — паразітаваць на святой справе Адраджэння. І я горача, нястрымана рэагавала на бачанае і адчутае. Уладзімір Андрэевіч глядзеў на гэтых людзей інакш, ён дужа хацеў верыць і верыў, што яны шчыра робяць справу, што я не разумею, перабольшваю, і няма чаго мне наракаць. Я зразумела, што ён так бясконца доўга чакаў новых часоў, так спадзяецца на быццам бы сталых і маладых запісных адраджэнцаў, што не захоча, не зможа пачуць мяне. І наогул ведала, што пераконваць нікога ні ў чым не трэба, нават дзяцей. Прафесар тым больш абыдзецца без маіх назіранняў і трывог. А мне дастаткова адчуваць яго добрае стаўленне да мяне і давер.
    Да 8 Сакавіка 1989 года ён даслаў мне віншаванне, як мне падалося, уважлівае да нашых размоў, але з падтэкстам, які я, можа быць, да канца магла і не расчытаць: «Дарагая Наталля Аляксееўна! Віншую са святам вясны, маладога сонца, грэшных спакус і святых надзей, няхай не пакідае цябе зычлівасць да тлумнага свету і паблажлівасць да ўсякай драбязы, што выводзіць з раўнавагі і адводзіць душу ад подзвігу. Запішыся ў кааператыў стоікаў, купі ліхтар і шукай сапраўнага аўтара. І не перажывай, калі не знойдзеш. Пішы сама! Ды прысылай мне на рэцэнзію. Пад канец сакавіка спадзяюся быць у Менску — пагамонім. Ул. К.».
    Відаць, на яго словы «пішы сама» я і асмелілася даслаць яму сваю невялічкую падборку вершаў у калектыўным зборніку «Первая встреча» (пад псеўданімам Марына Наталіч). Уладзімір Андрэевіч адгукнуўся па тэлефоне ў чарговы прыезд у чэрвені, прыехаўшы, калі не памыляюся, на ўстаноўчы з’езд Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў. Успомніўшы пра кніжку, ён сказаў, што геніяльнасць мне не пагражае, а так вершы ці то культурныя, ці то пісьменныя і нешта пра сувязь трагічнасці і геніяльнасці. Чутнасць была, на жаль, такая дрэнная, што я амаль нічога не магла разабраць, а перапытваць не насмелілася і на яго ласкавае асцярожнае пытанне «А ты як лічыш?» пагадзілася, што трагічнасць у маіх вершах наогул-то ёсць, а геніяльнасці канечне «недахват». І толькі пашкадавала, што недачула ўсіх яго слоў і, можа, не зразумела нечага важнага, але не хапіла духу перапытваць. Ён і без таго скардзіўся на дрэннае самаадчуванне.
    Восенню, у кастрычніку, Уладзімір Андрэевіч прыехаў зноў, радасна гаманілі па тэлефоне, сказаў, што кнігу пра Таўлая трэба зрабіць на еўрапейскім узроўні, папрацаваць яшчэ ў архівах, але вось да архіва КДБ пакуль недаступіцца. «Я ж табе паабяцаў, што зраблю кніжку, разам будзем рабіць!» Потым пахваліўся, што трапіў на канцэрт Данчыка, і быў у захапленні, спадзяваўся, што і мяне там сустрэне, але пабачыў толькі некаторых супрацоўнікаў ды яшчэ нашага знаёмага хлопчыка: «Такі незвычайны, у белым…» Я хмыкнула, што не хацела б і гаварыць аб гэтым «прыгожанькім». Прафесар рэзка адчаканіў, што хлопчык ёсць талент, якія рэдка сустрэнеш, і яго трэба берагчы! Я пагадзілася, што так, магчыма, і талент, але ж чалавек непрыстойны, а для мяне гэта асноўнае ў адносінах да людзей. Звычайна такія людзі свае таленты лёгка могуць загубіць, з-за чарноцця душы. Прафесар узвіўся, што гэта суцэльная лухта — які ён чалавек, хай ён робіць у жыцці што хоча, гэта ўсё потым акупіцца ў сто разоў! Я змоўкла. Мы ўжо не ўпершыню не маглі прыйсці да згоды «пра добрыя справы дрэнных людзей», людзей канкрэтных, у якіх ён верыў як у «творцаў культуры», а я не (мне так і не прыйшлося пераканацца ў адваротным за ўсё апошняе дзесяцігоддзе, і ад гэтага было і балюча).
    Ён гаварыў і ўзгараўся ўсё больш і ўжо проста крычаў — пра натоўп, статак, быдла, якое нясецца, нічога не бачачы перад сабой, і топча жывое!
    — Прабач, можа, я што і перавысіў, але гэта так, прымі гэта да ведама!! І ўсё, больш не будзем! Я стаміўся! Кладзіся і ты спаць і спі спакойна, — ён засмяяўся нервова і здзекліва і кінуў трубку.
    Агаломшаная крыкам, неразуменнем, я да ночы ліла слёзы. І ў адчаі вінаваціла сябе — за тое, што іду да ўсіх з адкрытым сэрцам, як да блізкіх і родных, і таму кажу ўсё, што думаю. І не адзін ён ставіцца да людзей гэтаксама: галоўнае справа, а не чалавек, хай і дрэнны (ды ці дрэнны яшчэ!), але справу робіць! Ён не прымаў майго пераканання, што дрэнны чалавек рана ці позна добрую справу ці зглуміць, ці прадасць. І я вінаватая, асмельваюся (дзяўчынка-жанчынка!) мець сваю думку ды яшчэ не хаваць яе. А трэба ведаць сваё месца і быць ціхай і маўклівай. І не атрымліваць вось так наводмаш! Захацела справядлівасці, дзівачка, а мы не роўныя. Гэта мужчыны маюць права на першынство ва ўсім, а жанчыны — толькі на другія і падсобныя ролі. І мужчынскі шавінізм з іх падкоркі яшчэ ніхто не выняў.
    Я цвёрда хацела навучыцца толькі аднаму — сумленна рабіць сваю работу і ні з кім больш не дапускаць ніякіх асабістых адносін, чалавечых, даверлівых. Жыві як крэпасць — пры ўсякім набліжэнні закрывай дзверы, лепей будзе табе, лепей будзе і іншым. Твая душа — твая крэпасць. І нічога не даказвай, а можа, і не ведай. Папярэджвала ж цябе сяброўка, жахаючыся: «Што ж ты ляціш кожнаму насустрач — душа наросхрыст?!» Шкадуючы, Наталля ў той раз запэўніла мяне, пасміхнуўшыся: «Не раві, крычаў дзядзя Валодзя — значыць, за сваю лічыць…»
    У лістападзе 1989 года памёр Фёдар Міхайлавіч Янкоўскі — і для мяне не проста яшчэ адзін паважаны чалавек, праз кнігі якога я асабліва адчувальна даходзіла да смаку, водару беларускага слова, спасцігаючы яго крынічную чысціню. На развітанні з ім у Доме пісьменнікаў здаля бачыла Івана Антонавіча Брыля з Нінай Міхайлаўнай і Уладзіміра Андрэевіча з Зосяй Міхайлаўнай. Каб і магла — не асмелілася б падысці да іх сама, яны хавалі найбліжэйшага свайго сябра. Пасля грамадзянскай паніхіды мы з Наталляй чакалі вынасу ў журботным натоўпе, як нечакана аднекуль з-за спіны падышоў нехта і ўзяў пад локаць: «Добры дзень, Наталька…» — сказаў ціхі голас. У такую хвіліну — ад шкадавання і спачування не змагла падняць галавы і толькі моўчкі паціснула яго руку ў адказ.
    Праз паўгода, складаючы планы на 1991 год, зноў напомніла Калесніку пра заяўку на кнігу пра Таўлая, і ён даслаў заяўку, расчулены маім клопатам, але кнігу дапісаць усё не ўдавалася, так і не было доступу да партызанскіх архіваў. І Уладзімір Андрэевіч вырашыў здаць у рэдакцыю рукапіс іншай кнігі, якую назваў «Усё чалавечае».
    У наступны прыезд ён хацеў пагаварыць пра свой рукапіс і, як настойваў — пачуць маю думку, прасіў сустрэцца ў гасцініцы «Мінск», разам паабедаць і вольна пасумовіцца. Сустрэліся мы прыязна, і я зноў амаль згубіла ўсялякую пільнасць, шчыра адказваючы на пытанні — як жыццё, як праца, што новага ў выдавецтве. Пасля страты Веры Сямёнаўны і вымушанага — з-за хваробы — звальнення Міхала Фёдаравіча Дубянецкага, якога я любіла і цаніла не толькі за дабрыню душы, але і за асаблівыя бясстрашша і крылатасць, якую ламалі і крышылі чужыя і, што страшней і агідней, «свае» навыварат, я асабліва балюча перажывала несумненна надыходзячы развал выдавецтва, такога слаўнага і таленавітымі людзьмі, і руплівымі супрацоўнікамі. Немінучая пагібель любімай справы душыла мяне смярдзючым пахам гніення, хлусні, подлай падмены, і я неабачліва абмовілася, што асоб, якія б рухалі пачэсную адраджэнскую справу, там амаль не засталося. І зноў атрымала наводмаш:
    — Каб судзіць пра асобу, трэба самой ёю быць! Вось А. — чым не асоба?! Вучоны, крытык, прыстойны чалавек.
    Не, сітуацыя была абсалютна невыправімая! І я проста рассмяялася.
    — А Л.? Асоба? Мову ведае выдатна!
    Я не пярэчыла, я дзёрзка рагатала. Гэта ён сам — Уладзімір Андрэевіч Калеснік быў асобай, яркай, сапраўднай постаццю беларускага Адраджэння, гэта ён меў права запальчыва дзяліць беларусаў на сваіх і чужых, на вартых увагі і нявартых, на здольных творцаў і пустадомкаў. І я сапраўды хацела ведаць сваё месца. У беларускай песні не было маёй кроўнай долі, і я магла шукаць прычыны водпаведзяў глыбока паважанага мной чалавека нават у тым, пра што ён асабіста ніколі не вымавіў і гуку, — што я перш-наперш чужынка, руская, і голасу ў беларускіх справах ніхто мне не даваў. (Падставы для такой думкі ў мяне былі: аднойчы наш супрацоўнік, геніяльны перакладчык, шанаваны мной чалавек, амаль сябар, у шчырэйшай гаворцы за традыцыйнай сяброўскай гарбатай, жорстка, гледзячы ў самыя вочы, спакойна пацвердзіў мне: «Да, Наташачка, вы — рускія тут — пятая калона, да, і, значыць, ворагі, што б вы ні рабілі. Да, і вы таксама!» Я павінна была гэта памятаць.)
    За сабой я пакінула толькі адно права: любіць няродную мову, як сваю, шанаваць чужое, як роднае, таймаваць чужы боль пасільнай працай і не аддаваць душу крыўдзе назусім, таму што такім, як Вера Палтаран, Фёдар Янкоўскі, Уладзімір Калеснік, Міхал Дубянецкі і іх сапраўдным аднадумцам, рупліўцам-паплечнікам, і пайшоўшым з жыцця, і жывым, было невыносна балюча жыць, працаваць, тварыць, бараніць і ратаваць ад канчатковай пагібелі найвялікшы неацэнны скарб роднага Слова, культуру, нацыянальныя дух і святыні. Мне не выпала іх долі, але і я ўжо ведала, даўно ніякая не дзяўчынка, што з людзьмі жыць — па-людску і плакаць (а то і выць)…
    І над новай кнігай мы працавалі так, што ад мяне ляцелі пух і пер’е, і прыходзілася залізваць раны. А прафесар не саромеўся часам скупа павініцца. Дасылаючы праўкі ў рукапіс, павіншаваў: «…са старым новым (1992) годам і праваслаўнымі Калядамі, няхай сняцца Табе чароўныя сны, а ява стане ў годзе наступным больш разумнай. Прабач за грахі мінулага года. Прывітанне ад Зосі».
    Здароўе яго пагаршалася раз ад разу, але ніколі ён не забываў пазваніць, прыязджаючы па справах, сваіх і чужых. Кнігу перанеслі яшчэ на год, і калі ён пазваніў 1 студзеня 1993 года, голас яго быў ласкавы, ціхі і зусім сумны. Мне вельмі хацелася падвесяліць яму душу, і я абяцала, што карэктура кнігі будзе вось-вось.
    — Бог з ёй, не хвалюйся так, будзе калі-небудзь, беражы сябе…
    Апошні раз мы сустрэліся з Уладзімірам Андрэевічам у ліпені 1993 года на выставе беларускіх мастакоў з Пецярбурга, якія прыехалі на Першы з’езд Згуртавання беларусаў свету «Бацькаўшчына». Ён быў з Валодзем Ягоўдзікам, яго вучнем і сябрам, з якім я праз яго і пазнаёмілася і з лёгкай рукі стала рэдактарам і яго кніжкі, якую рабілі лёгка, душэўна і па-сяброўску. Яны абдымалі мяне з абодвух бакоў, абодва ласкава жмурыліся і пасміхаліся, вельмавалі адзін «душыцелькай», другі «сонейкам-рэдактарам». Уладзімір Андрэевіч велікадушна падмасліваў, што «выжала» з яго кніжку лепшай, чым ён здаў, і абяцаў, што наступную мы зробім яшчэ лепшай. Цяпер яго лечыць гематолаг і стала трохі лягчэй.
    Але надзеі нашы на паляпшэнне не спраўдзіліся, ён злёг. У размове па тэлефоне сказаў аднойчы сумна, але з мужнай прастатой:
    — Параспачынаў столькі прац… але ўжо не паспею дарабіць…
    І апошнія сілы аддаў Жылку. Перапрацоўваў «Ветразі Адысея: Уладзімір Жылка і рамантычная традыцыя ў беларускай паэзіі» (1977), правіў, узнаўляў знятае некалі па цэнзурных забабонах, дапісваў новыя старонкі. Сабраў у адзін том найпоўную спадчыну паэта і пра паэта (успаміны і эпісталярый).
    Падзвіжнік пра падзвіжніка…
    Я веру ўсёй душой, што агонь незалежнай думкі, які нёс у сабе гэты незвычайны і таленавіты чалавек і мастак, пяройдзе па духоўнай спадчыне новым, светлым беларусам. І цемра яго не праглыне…

    Літаратурная праца ўвогуле не толькі адзін з відаў творчай дзейнасці чалавека, але, як думаецца, — квінтэсэнцыя духоўнага быцця людскасці ва ўсе часы гісторыі, прадмет, які патрэбна вывучаць прыярытэтна, высноўна; трактаваць літаратурную працу неабходна як увасабленне трансцэндэнтнай надзейнасці, як доказ таго, што чалавецтва яшчэ існуе як псіхалагічна адзіная мегаасоба.
    Літаратуразнаўчыя канцэпцыі, як і ўсё на свеце, нараджаюцца, жывуць і паміраюць. Кожная новая генерацыя даследчыкаў, арыентуючыся на сучасныя для яе гістарычныя рэаліі, пазірае на створанае іх папярэднікамі з пэўнай скептычнасцю. Не абыходзяць гэтыя заканамернасці і творчы даробак Уладзіміра Андрэевіча Калесніка. Але ёсць і іншая заканамернасць: кожны сапраўдны творца ў галіне літаратуразнаўчага доследу абапіраецца на тыя маральныя сутнасці, час над якімі ўлады не мае. Можа быць, гэтыя сутнасці, увасобленыя ў асэнсаванні канкрэтнага слоўна-вобразнага матэрыялу, прадстаўляюць сабою галоўны ратавальны вопыт, дзеля якога і існуе вывучэнне слоўнага мастацтва. Ёсць усе падставы сцвярджаць, што такі незгасальны крэатыўны вопыт прысутнічае ў кнігах У. Калесніка і ён павінен вывучацца намі ў імя нашага духоўнага ратунку.
    Усё жыццё гэтага нястомнага працаўніка было рэалізацыяй аднаго з галоўнейшых правоў чалавека — права на асобу. Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, вузаўскі выкладчык, пабрацім беларускіх пісьменнікаў-партызан, навуковец, няўступлівы ў палеміцы, суразмоўца з выбуховым і адначасова міласэрна-ўсцішаным характарам, даследчык духоўнага свету Беларусі… Яму пашчасціла ўбачыць сваё, нацыянальнае, праз энцыклапедычнае асэнсаванне ўсясветнага, праз пранікненне ў эзатэрыку соцыапрыроднага мікракосмасу чалавечай натуры. Памеры яго працы, як бачыцца сёння, вызначаюцца не агромністасцю асэнсаванай ім прадметнай рэчаіснасці (хоць агромністасць гэтая ашаламляе сваімі гарызонтамі), а яшчэ не асэнсаванай намі ў поўнай меры філасофскай заглыбленасцю, пранікненнем у субстанцыяльныя, быційна-універсальныя таямніцы жыццясцвярджальнага ў слоўным вобразе.
    Тыя, каму давялося працаваць побач з У. Калеснікам, памятаюць яго пашарпаны «Масквіч» чырвонага колеру, на якім разам з пісьменнікамі-аднадумцамі і анёлам свайго жыцця — жонкаю Зосяй Міхайлаўнай — гэты чалавек аб’ездзіў усе дарогі-пуцявіны Беларусі. Памятаюцца і размовы — выпадковыя і навукова-вызначаныя — з працаўніком навукі. Не забываюцца і жарты (часам «салёныя»), на якія У. Калеснік — не толькі знаўца, але і артыстычны прапагандыст беларускага фальклору — быў шчодры (хаця ўнутраны арыстакратызм не пакідаў яго і ў час гэтых жартаў). У друку з’яўляліся яго мастацкія фотаздымкі. Ведалі мы, што У. Калеснік да ўсяго таго — разьбяр па дрэве і жывапісец. Відавочнай была і яго мужчынская разважлівасць, у якой было штосьці загадкавае, тое, што не дазваляла ў адносінах да мысляра панібрацтва і стварала вакол яго нейкае кола недасягальнасці.
    Сучаснікі У. Калесніка ў стане прыгадаць шмат сітуацый, выпадкаў, здарэнняў, гісторый, звязаных з гэтым чалавекам. Але ўсе гэтыя ўспаміны адно дадуць мажлівасць больш канкрэтна ўявіць толькі вонкавыя, зрокава ўспрыймальныя праявы духоўнага феномена, сутнасць якога нам трэба прачытваць (у імя асэнсавання будучыні) у кнігах берасцейскага вешчуна. Надыйшоў час углядацца ў запаветы майстра, не толькі аддаючы даніну пашаны чалавечаму подзвігу У. Калесніка, але і ў першую чаргу ў патрэбе наталіцца той філасофскай змястоўнасцю, якая магла б служыць для нас у пошуках адказу на пытанне: «А хто там ідзе?». Змястоўнасць гэтая берагоў не мае, таму будзем чэрпаць з яе багаццяў пакрыху, можа быць, зыходзячы з крытэрыяў найбольшай злабадзённасці, найвялікшай, жыццём падказанай, зацікаўленасці.
    Адной з тэмаў яго даследавання быў лёс і прызначэнне пісьменніка ў соцыуме. Грамадства для У. Калесніка было не столькі ўвасабленнем дзяржаўных інстытутаў і пастаноў, колькі феноменам маральнай самадастатковасці этнасу і чалавецтва ў сучаснасці і гісторыі. Ужо на пачатку сваёй творчасці, у кнізе «Час і песні» (1962), навуковец выказаў падобныя назіранні: «У другой палове 50-х гадоў, калі стала адыходзіць ад дагматычнага здранцвення наша літаратурная думка, пачуліся то абураныя, то заклапочаныя, то вінаватыя галасы і адгалосы ў абарону сярэдняга пісьменніка, радавога салдата літаратуры. Грамадскасць прыкмеціла, што раней крытыка найчасцей выхваляла паасобных майстроў слова ды праз пальцы глядзела на руплівую працу ўсяго творчага калектыву».
    У гэтым назіранні, як на сёння, аніякай сенсацыі няма: кожны вучань сярэдняга ўзроўню можа распавесці пра хрушчоўскую «адлігу». Але пакідаючы пакуль што тэарэтычныя аспекты выказвання, звернемся да маральнага яго зместу. У змесце гэтым можа знайсці «прытулак» я, ты, кожны з нас, бо мы — таксама «радавыя салдаты», паспалітыя, «маленькія людзі» літаратуры і рэчаіснасці. Выхваленне паасобных майстроў — гэта рамантычная пастава ў літаратуразнаўстве, — вывучэнне «надзвычайных» мастакоў у «надзвычайнай» сітуацыі. У. Калеснік ідзе да рэалістычнага літаратуразнаўства, разумеючы, што «радавыя салдаты» існуюць толькі ў штабных дакументах, а ў сапраўднасці ж «радавых» няма, паколькі справа салдата — у патрэбны час аддаць Айчыне найдаражэйшае — асабістае жыццё.
    Галоўнае слова ў дадзеным фрагменце — «абарона». У. Калеснік нічым іншым у жыцці не займаўся, апроч абароны чалавека. Гэта была пазіцыя і асабістая, свядома абраная, і ненаўмысная, агульна ментальная. Нездарма словы У. Калесніка паводле свайго ўнутранага спачування нагадваюць класічныя радкі беларускай літаратуры:

    Я буду маліцца і сэрцам і думамі,
    Распетаю буду маліцца душой,
    Каб чорныя долі з мяцеліцаў шумамі
     Ужо больш не шалелі над роднай зямлёй.

    Я. Купала. Мая малітва

    Маліцца безадрасна, безаблічна нельга. Адрас адзіны — душа таго, хто моліцца. Сам Калеснік у «літаратурныя генералы» не прабіраўся. Мог жа і ў сталіцы працаваць: запрашалі не аднойчы… Але маліўся ён у сваім храме, якім стала для яго Брэстчына. Для даследчыка не было «сярэдніх» літаратараў. Былі — невядомыя, нявывучаныя, неабароненыя, несагрэтыя. Пісьменнік у адчуванні У. Калесніка — гэта не чараўнік мастацкай формы, а носьбіт ратуючай, менавіта ратуючай моцы. Бо калі па-іншаму, дык на што патрэбныя ўсе дзівосы метафорыкі? У. Калеснік адстойвае права творчай асобы на грамадскае прызнанне. Адстойвае і ў імя гэтай самай асобы, і ў неабходнасці перасцярагаць соцыум ад «дагматычнага здранцвення», гэта значыць ад небяспечнага анабіёзу, у якім народ можа аказацца безабаронным перад «чорнымі долямі з мяцеліцаў шумамі».
    Мысліўца-філосаф адстойвае права масавай літаратуры на жыццё. Адно шчасце, што тэрмін «масавая літаратура» часоў У. Калесніка яшчэ не набрыняў тымі прыкрымі адценнямі сэнсу, якія мае сёння. Размаўляючы пра «масавую літаратуру», брэсцкі літаратуразнаўца зусім не меў на ўвазе камерцыялізацыю культуры, квазіпсіхалагічнасць сюжэтаў, стварэнне ў творах нізкапробных клішэ і г. д. Разважаючы над постаццю У. Калесніка, адчуваеш, што тэрмін, пра які ідзе размова, павінен ужывацца толькі ў тым сэнсе, які выступае ў яго кнігах. Бо нельга меркаваць, што так званы «масавы чытач» сённяшняга дня — гэта асоба неталенавітая, немаральная, усёядная.
    Для У.А. Калесніка літаратурная творчасць існуе толькі як місійная крэатыўнасць: «Паэт — хай не прымае чытач нашых слоў за банальнасць — вельмі моцна любіць людзей, жыццё, яго багацце, росквіт, хараство і балюча ненавідзіць нелюдзей, ворагаў жыцця, сляпых служак царства нябыту, ён не выносіць змярцвення, нэндзы існавання. Ахоплены гэтай балючай любоўю і святою нянавісцю, паэт бачыць свет больш востра і глыбока, чым нехта лянівы сэрцам, чорствы, халодны, абыякавы».
    У дадзеным выказванні зусім няма супрацьпастаўлення пішучых — чытаючым: «…у прынцыпе кожны чалавек — патэнцыяльны паэт. Калі б было інакш, дык чытачы не разумелі б паэтаў». Звернем увагу на перасцярогу: «Хай не прымае чытач нашых слоў за банальнасць». Перасцярога невыпадковая: ці здольна «дагматычна здранцвелае» грамадства чакаць ад літаратуразнаўства чагосьці, акрамя банальнага? «Балючая любоў» — гэта праца не толькі душы, але і рэальная, фізічная праца ў імя блізкага свайго. Гэта і культура пачуццяў, і этыка паводзін. У. Калеснік як бы пытаецца не ў грамадства ўвогуле, а ў кожнага з нас асабіста: «Ты насамрэч балюча любіш, ці толькі прамаўляеш пустыя слаганы?». Ад адказу на гэтыя пастаўленыя пытанні схавацца нельга, бо куды ж падзенешся ад уласнага сумлення? Можна было б, здаецца, і на сумленне забыцца, але неадступна бачыш перад сабою ўстрывожаныя і даверлівыя вочы тых, з «нэндзай існавання», з якой ты ўжо паспеў пагадзіцца, бо і сам жывеш у змярцвенні…
    У нашых звыклых размовах пра мараль гучыць час ад часу вельмі агідная пазіцыя: чаго ж, маўляў, ты патрабуеш ад мяне, калі жыву я ў немаральным акружэнні? У. Калеснік адмаўляў згаданы ход мыслення. «Балюча любіць» — гэта быць асобаю незалежна ад акружэння, ад жыццёвых абставін. Адстойваючы такі прынцып, літаратуразнаўца нічога ад сябе не дадае: ён працягвае духоўныя ідэалы народнага вопыту і мастацкай змястоўнасці.
    Колькі сёння (як ў ва ўсе часы) гучыць здрадніцкіх у сваёй аснове спасылак на вызначальнасць для асобы сацыяльных і маральных супярэчнасцей быцця! Але вось у У. Калесніка вызначальным феноменам аказваецца індывідуум. Так, «святая нянавісць» патрэбна. Але толькі і выключна ў імя «балючай любові». У гэтай выснове адчуваецца працяг гуманістычнай традыцыі А.С. Пушкіна: «…что в мой жестокий век…»: жорсткі век, але мой, родны. Так можа сказаць маці пра свайго прайдзісвета-сына. «Царства нябыту» — катэгорыя не палітычная, не экзатэрычная. Яна праява эзатэрыкі, выраз тых цёмных віхураў, якія разрываюць халоднымі мітрэнгамі апраметныя глыбіні ў маёй уласнай душы. Тваёй. Яго. Яе…
    «Балючая любоў» У. Калесніка прыводзіць да пытання: у чым сэнс слова «народ»? У гэтым слове — усё патрэбнае для жыцця: можна жыць на род, а можна — і супраць роду. Калі — супраць, дык этнас можа ператварыцца ў натоўп, у масу, у статак. А можа, сцвярджаючы, што кожны чалавек — патэнцыяльны паэт, У. Калеснік мінаецца з рэчаіснасцю? Прынамсі, Прарок у аднайменным вершы Янкі Купалы сустракае чытацкае неразуменне:
    — Па колькі ж нам дасі чырвонцаў,
     Калі мы пойдзем за табой?
    Так, У. Калеснік — даследчык, сфармаваны подзвігам Вялікай Айчыннай вайны, гуманістычнымі спадзяваннямі «адлігі», духоўнымі традыцыямі беларускай і сусветнай культуры. Гэтыя подзвігі, спадзяванні, традыцыі давалі мысляру падставы для таго, каб бачыць у кожным з нас імпліцытнага паэта. Але тут трэба зазначыць, што мае на ўвазе аўтар кнігі «Час і песні» пад словам паэт. У слове гэтым, паводле разумення У. Калесніка, акамулюецца перш за ўсё энергія духоўнай годнасці. Таму і гаворыць навуковец пра «балючую любоў» і пра «святую нянавісць». Такая энергія — не волатаўскае свядомае пераадоленне самога сябе, а інтуітыўнае адмаўленне істотаю і чалавецтвам бязраднасці перад экзістэнцыяльнымі пагрозамі.
    Тыя з нас, хто разумее шчасце як сытае, бесканфліктнае, беспрынцыпнае існаванне, не толькі аддаляюцца ад паэзіі, але і набліжаюць духоўную (а гэта значыць — і фізічную) катастрофу чалавецтва. Менавіта такія думкі выказаў нам, студэнтам, У. Калеснік, калі прынёс на заняткі рэпрадукцыю нідэрландскага мастака Пітэра Брэйгеля Старэйшага «Сляпыя». Назаўсёды запомніліся маладым тлумачэнні выкладчыка пра гэты шэдэўр: «Паглядзіце: дзеянне адбываецца сярод лагоднага краявіду, у амаль што пастаральным вясковым пейзажы. Але сляпыя не ў стане ўбачыць прыгажосці і гармоніі прыроды. Яны, трымаючыся адзін за аднаго, няпэўна пракладваюць шлях у жахлівым для іх свеце, давяраюць правадніку, які і сам сляпы і ўжо падае ў смяротны роў. Вядома, сляпцы з палатна П. Брэйгеля — метафара духоўнай абмежаванасці кожнага з нас. Пранікаешся балючай любоўю да персанажаў карціны, да чалавецтва, якое пакутліва шукае шляхоў да прасвятлення».
    «Царства нябыту» аказалася ў лекцыях У. Калесніка вобразам усяго дрэннага і непатрэбнага ў жыцці. Выкладчык, разглядаючы з намі твор П. Брэйгеля, прамовіў найважнейшае: «Любіце ў мастацтве цуд жыцця!». Давяраць можна толькі рэальным перажыванням чалавека, а не словам. Пра тое, што толькі боль узвышае асобу да творчасці, у кнізе «Час і песні» гаворыцца амаль маніфестацыйна: «На франтах Вялікай Айчыннай вайны і ў партызанах многія людзі адчулі сябе паэтамі, пачалі пісаць вершы». Такое выказванне супадае з вучэннем экзістэнцыялізму пра парогавыя сітуацыі. Героі Калесніка — «радавыя салдаты» літаратуры — выходзілі з іх перможцамі, а не ахвярамі.
    Такім чынам, У. Калеснік — філосаф літаратуры і жыцця — трактуе паэтычную дзейнасць як форму духоўнага выжывання чалавецтва. Нездарма даследчык у кнізе «Час і песні» прыводзіць паказальны прыклад: «…у 1928 годзе нейкі нікому невядомы самавук (…) натхнёна сядзеў над сшыткам і выводзіў бездапаможныя радкі:

    Хоць кругом калючы дрот
    І моцны цемры карані –
    Ідзём мы смела упярод.
    Бо пераможам усё ж мы!

    Чалавек гэты перажываў, відаць, (…) моцнае хваляванне, але выказаць яго не здолеў». Літаратуразнаўчы каментар да радкоў «самавука» мае, безумоўна, эмпатычны, суперажывальны характар: мастацкае слова для У. Калесніка — перш за ўсё глыбокая эмоцыя, здольная выклікаць у чытача высокія перажыванні ў адказ. Для яго радкі «Хаця кругом…» — не столькі ілюстрацыя да грамадска-палітычных настрояў індывіда і соцыума, колькі самавыказванне шляхетнага пачуцця свабоды. Публіцыстычны сэнс верша не адмаўляе яго асобага пафасу.
    Кніга «Час і песні» выйшла з друку амаль паўвеку таму — у 1962 годзе. Ці можна прыймаць яе сёння як голас дня ўчарашняга? Як сказаць… Калі за тыповае для сучаснасці прыймаць уладу духоўнай карыслівасці, цынічнага практыцызму, сітуацыю Брэйгелеўскіх «Сляпых», — дык можна лічыць, што «балючая любоў» У. Калесніка нікому сёння не патрэбна. Але справа ў тым, што «сляпых» чакае пагібель. Таму сама патрэба ў выжыванні вядзе чалавецтва да гэтай самай «балючай любові». Папросту іншага шляху ў чалавецтва няма. Таму кнігі гуманіста У. Калесніка (у гроне іншых вялікіх гуманістаў Беларусі і замежжа) запатрабаваны сёння жыццём. І так будзе заўсёды, бо адна толькі праца душы можа выратаваць нас ад пагібелі. У. Калеснік разумеў час усёй сваёю істотаю. Сустрэча з гэтым місіянерам чалавечнасці чакае нас наперадзе.

    Уладзімір Андрэевіч не адзначаў афіцыйна свае дні нараджэння. У гэтым годзе яго вучні, ужо не пытаючыся дазволу Настаўніка, сышліся ясным вераснёўскім днём у адной з вялікіх аўдыторый Брэсцкага ўніверсітэта, каб падзяліцца ўспамінамі пра чалавека, які пакінуў светлы след у душы кожнага. Прыгадваліся жыццёвыя сітуацыі, якія выразна характарызавалі адносіны Калесніка да грамадскіх падзей, асобных людскіх учынкаў, да беларускай культуры, роднага слова. I падумалася: мабыць, зусім не выпадкова адна з першых кніг Калесніка, што выйшла ў 1962 годзе, была напісана ім разам з яго добрым сябрам — лінгвістам Фёдарам Янкоўскім. Яны абодва рабілі ўсё магчымае, каб беларускае слова не толькі гучала ў час выкладання, а натуральна лілося з вуснаў прамоўцаў, настаўнікаў, журналістаў, людзей розных прафесій і заняткаў. Дзеля гэтага і пісалася кніга «Вусная мова і выразнае чытанне». Дзеля гэтага навуковец рэдагаваў вучэбныя дапаможнікі па выразным чытанні, спрыяў выданню спецыяльнай фонахрэстаматыі.
    Сам Уладзімір Андрэевіч быў добрым знаўцам роднага слова. Яго лекцыі, публічныя выступленні запомніліся многім не толькі іх зместам, а і адметнай формай выкладу, нават нейкім артыстызмам прамоўцы. Выключна валодаючы навуковым стылем (пра што сведчаць асабліва ягоныя апошнія кнігі «Тварэнне легенды» і «Усё чалавечае»), Калеснік мог дазволіць сабе то непасрэдную гутарковасць, якая часам даходзіла да прастамоўнасці, то ўзнёслую паэтычнасць, што рабіла выступленне завострана публіцыстычным. Гэта, безумоўна, залежала ад таго, пра што гаварылася, але немалы ўплыў на такія стылёвыя адступленні і «зігзагі» рабіла няўрымслівая натура лектара і прамоўцы, які не мог спакойна рэагаваць на некаторыя праявы жыцця. Былым студэнтам Калесніка да гэтага часу помняцца характарыстычныя выслоўі, якія вырываліся з вуснаў Настаўніка, калі ён абураўся невуцтвам, душэўнаю лянотай, абыякавасцю да свайго, беларускага. I толькі цяпер па-сапраўднаму даходзіць змястоўнасць такіх характарыстык, як «сацыялістычныя папуасы», «пашахонцы няшчасныя», «галубіцы іарданскія»...
    Невыпадкова ў дакументальнай аповесці «Пасланец Праметэя» Калеснік напісаў: «Каб слова брала за душу, той, хто кажа ці піша яго, сам павінен мець шчырую душу ды чулае і гарачае сэрца». Такое сэрца меў аўтар шматлікіх літаратуразнаўчых прац, публіцыстычных артыкулаў, дакументальных кніг. Аўтабіяграфічны нарыс пра сябе Уладзімір Андрэевіч некалі (а было гэта яшчэ ў 1966 г.) назваў «Сваім следам». Свой выразны след ён пакінуў не толькі ў літаратуразнаўстве і дакументалістыцы.
    Працы Калесніка вызначаюцца адметным стаўленнем аўтара да слоўна-фразеалагічных і граматычных рэсурсаў беларускай мовы. У выбары слоў і пабудове сказаў заўсёды выяўляецца «нястомная работа духу» (А. Чычэрын) таго, хто ступіў на дарогу творчасці. Першая манаграфія Калесніка называлася «Паэзія змагання». Не засяроджваючы ўвагі на сэнсавай ёмістасці гэтага загалоўка, адразу скажам: большасць манаграфій Калесніка называецца так, што адразу робіцца заяўка не на строгае акадэмічнае даследаванне, а на паэзію, якой заўсёды поўніцца творчая праца. Перачытаем назвы на вокладках некаторых Калеснікавых кніг: «Ветразі Адысея», «Зорны спеў», «Пасланец Праметэя», «Лёсам пазнанае», «Тварэнне легенды», «Усё чалавечае»... Паэтычная сутнасць душы даследчыка падказала, што ў загалоўкі варта вынесці спалучэнні слоў, якія ўздымаюць нас над будзённасцю жыцця. У літаратуразнаўчым нарысе «Купалы сны нязводныя» сам Калеснік піша, што яму хацелася «выкласці справу так папулярна, каб і воку, не ўзброенаму вучонай лупай, адкрылася [...] дзівосная духоўнасць яго паэзіі, яе еўрапейскі кантэкст і арганічная беларускасць...»
    Арганічная беларускасць самога Калесніка заключалася ў тым, што ён заўсёды падкрэсліваў: родная мова — адна з найдаражэйшых духоўных каштоўнасцяў беларусаў. Яе ён пачуў на мілай сэрцу Карэліччыне, не цураўся ні ў гады ваеннага ліхалецця, калі партызаніў у беларускіх лясах, ні ў студэнцкія і аспіранцкія гады, а ў перыяд выкладчыцкай і навуковай працы быў надзейным абаронцам і прапагандыстам роднага слова. Уладзімір Андрэевіч добра ведаў тых філолагаў, якія рупіліся на ніве беларускай мовы. На ягоных паліцах і цяпер стаяць кнігі Яўхіма Карскага і Фёдара Янкоўскага, разнастайныя слоўнікі і даведнікі. Помніцца, якой радасцю свяціліся Калеснікавы вочы, калі ён убачыў «Дыялектны слоўнік Брэстчыны», выдадзены калегамі з кафедры беларускага мовазнаўства.
    Асабліва трапяткія адносіны выяўляў Калеснік да мастацкага слова. На яго думку, гэта адзін са сродкаў «буджэння аслеплай соннай душы». Мастацкае слова ў адных выпадках «аказваецца словам суровай ці горкай праўды, звернутай да развагі і сумлення», у другіх — «рамантычным згусткам чалавечага духу, заклінаннем, святым агнём, здольным уваскрашаць упалыя душы, распальваць нячулыя сэрцы, напаўняць душы хараством свабоды і светлай будучыні». Найбольшую сілу мае паэтычнае слова, якое, як сцвярджае навуковец, «з’яўляецца выпрабаваным сродкам уваскрашэння духу свабоды і годнасці ў народзе». Гэтак Калеснік успрымаў не толькі прарочае, трыбуннае слова, а і простае слова беларускае, бо яно «не толькі экспрэсіяй, празорлівасцю ці праўдзівасцю, а самой наяўнасцю [падкр. — Г. М.] сваёй адраджае мёртвыя душы, усяляе пачуццё тоеснасці асобы, нацыянальнай годнасці, дае адчуванне гістарычнага быцця».

    ...Прыснілася: я паставіў сваю машыну ў гараж да Калесніка!.. У тым гаражы, што ўніз па вуліцы Спакойнай, адразу за Трышынскімі могілкамі, яшчэ пры жыцці гаспадара я быў усяго адзін раз. І нават, калі б хацеў, не змог бы сёння знайсці ні сам гараж, ні нават прыблізнае яго месца... Але хто ходзіць тваімі сцежкамі, Божа! І хто паказвае нам тыя сцежкі... Самохаць заехаць у Калеснікаў гараж, ды яшчэ і паставіць туды сваю машыну!.. І гэта нібы яшчэ пры ім, жывым, прысутным... Абсурднасць і абсалютная немажлівасць таго, што адбывалася незалежна ад маёй волі, выклікалі ўва мне нават у сне нейкую стрэсавую ашаломленасць, пачуццё непапраўнай віны, што паступова ахоплівалі ўсю істоту гарачаю хваляю сораму і прыкрасці...
    ...Містычны сон перарваўся зусім рэальным тэлефонным званком. На тым канцы проваду была Зося Міхайлаўна, ягоная жонка і найблізкі сябра, якая цяпер, пасля смерці гаспадара, узяла на сябе клопат аб усіх яго недавершаных справах, аб ягоных асірацелых аспірантах і дыпломніках... І вось цяпер клапацілася пра лёс аднаго з іх, беручы пад сваю абарону і апеку...
    І сон, і ява звязваюць нас з ім, адышоўшым, інерцыяй прыцяжэння агромністага касмічнага цела, таямнічага і маласпазнанага, што ціха праплыло каля нас, захапіла ў сваю арбіту і бударажыць уяўленне гарызонтамі нязвыклымі, невядомымі...
    Памяць не адпускае. Памяць лучыць нас з ім (жывых з мёртвым) адзіным ланцугом лёсу, дзе ў грандыёзным працэсе тварэння нацыянальнай свядомасці (Калеснік паэтычна называў гэта «тварэннем легенды») кожны толькі звяно, з’яднанае родавым абавязкам і духам з папярэднікамі і наступнікамі. Продкі цанілі і ставілі гэтае пачуццё лучнасці вышэй за ўсё: пачынаючы пабудову храма ці крэпасці, засяваючы белае поле пергаменту ці паперы зернем мудрых ісцін, ведалі: нашчадкі давершаць пачатае, бо вечны род людскі духам і добрымі справамі. З тым прыходзілі ў свет, аб тым клапаціліся, адыходзячы з яго.
    Я чую іх спавядальныя галасы з глыбіні стагоддзяў.
    Еўфрасіннін: «Но что Успѣша при нас бывши родове наши? И женишася, и посягоша, и княжиша, но не вѣчноваша. И житие их мимо тече. Слава их погыбе, яко прах, и хужши паучины».
    Скарынаў: «Таковый убо был милосник наукы и мудрости (пра Пталамея Філадэльфа. — Г.П.), иже болѣй избрал оставити в науце и в книгах вечную славу и паметь свою, нежели во тленных великих царскых сокровищах».
    У гэтым духоўным запавеце продкаў, з іх прагай выйсці за межы наканаванага зямнога быцця, прадоўжыцца ў памяці нашчадкаў праведнай сілай і аўтарытэтам сваёй духоўнай існасці, свайго духоўнага подзвігу, мне чуецца і яго саслабелы, балесны голас там, у бальнічнай палаце, калі, пакутуючы ад болю і мройна паказваючы вачыма некуды ўвысь, пад столь пакоя, ён як выдыхнуў нешта сваё запаветнае, вынашанае: «...От, каб дзе-небудзь там застацца, пісаў бы, думаў...»
    Канцэнтрацыя на духоўным змесце жыцця, адчуванне сваёй прафесіі і творчай дзейнасці крытыка, літаратара найперш як місіі слугавання свайму народу і людзям, праз якую і ён сам як бы выходзіў у сферу вечнага чалавечага духу, альбо наасферу, як яе называў Вярнадскі, былі, як мне здаецца, магутным унутраным рухавіком і сэнсам яго падзвіжніцкай творчай дзейнасці на ніве нацыянальнай літаратуры, культуры, асветы.
    Юнаком спазнаўшы пекла вайны і гераічны драматызм партызанскага змагання, страту сяброў і страх смерці, меру чалавечага і нечалавечага ў самім чалавеку, ён вельмі рана пачаў вымяраць сваё жыццё і ўчынкі катэгорыяй вечнага, маштабам гістарычнага поступу нацыі і ў гэтай сваёй грамадзянскай і чалавечай звышзадачы альбо місіі, старанна прыхаванай абалонкай знешняй прастаты і звычайнасці, вельмі часта заставаўся незразумелым не толькі абывацелю, але і людзям блізкім, нават сябрам...
    Да гэтага трэба дадаць незвычайна развітую эстэтычную і маральна-этычную ўражлівасць і бясспрэчную сумленнасць, памножаныя на гарачлівы, бескампрамісны характар, якія непазбежна штурхалі яго ў самы вір жыцця, у эпіцэнтр грамадска-палітычных і літаратурных праблем і канфліктаў, з самага пачатку творчай дзейнасці выводзячы на вастрыё грамадска-навуковай думкі, што найперш канцэнтравалася тады ў сферы літаратуры і літаратуразнаўства.
    Нездарма пасля вайны, калі вынішчаная ў 30-я гады беларуская літаратура і крытыка пачалі пакрысе апрытомніваць, збіраць сілы і інтуітыўна намацваць пераараны бульдозерамі сталінізму і вульгарна-сацыялагічнай крытыкі нацыянальны шлях, расстаўляць новыя вехі, тады яшчэ малады, пачынаючы крытык адразу ж замацаваўся на гэтым грунце як даследчык літаратуры Заходняй Беларусі. Нацыянальная адраджэнская ідэя, прыціснутая напластаваннямі марксісцкіх догмаў, задушлівай атмасферай ідэалагічнага ўціску і цкавання, падспудна жыла ў ім заўсёды. Цяпер жа яна станавілася той унутранай духоўнай апорай, што надавала сэнс жыццю, навуковай і літаратурнай творчасці, спакваля гартавала ў ім дух апазіцыйнасці і ўнутранага супраціўлення афіцыйнай ідэалогіі таталітарызму і уніфікацыі.
    Дарэчы, У. Калеснік ніколі не быў ні руйнавальнікам сацыялістычных асноў, ні палітычным праціўнікам сістэмы. Ягоная апазіцыйнасць у цэлым не выходзіла за рамкі памяркоўна-ліберальнай рэфармісцкай ідэалогіі шасцідзесятнікаў, а арыентацыя на сацыялістычную ідэю і сацыялістычны выбар была і да апошніх дзён заставалася па-за ўсякай палітычнай кан’юнктурай. У пачатку 80-х гадоў мне нават даводзілася чуць на яго адрас папрокі ў залішняй артадаксальнасці.
    Зрэшты, ці можна нешта пэўнае сказаць пра верніка па тым, як часта ў царкве кладзе ён паклоны?! Не палітычная фразеалогія і не марксісцка-ленінская аснашчанасць асобных прац У. Калесніка (месцамі і сапраўды густаватая) вызначалі глыбінную сутнасць, змест і напрамак яго літаратурна-крытычнай дзейнасці, а прафесійная сумленнасць і нацыянальны грунт мыслення, пазіцыя шчырага заступніцтва і абароны беларускасці, роднай мовы і культуры, што рэалізаваліся ў фундаментальнай распрацоўцы ім ідэалогіі і эстэтыкі нацыянальна-вызваленчага адраджэнскага руху ў гісторыі беларускай літаратуры ХVІ-ХХ стст. Варта задумацца над значэннем хоць бы аднаго толькі факта адкрыцця і грунтоўнай прапіскі ў гісторыі нацыянальнага пісьменства творчасці У. Жылкі, В. Таўлая, Л. Родзевіча, К. Сваяка, І. Канчэўскага, Л. Геніюш, М. Машары, М. Васілька, М. Засіма, шматлікіх іншых імёнаў і твораў паднагляднай і санацыйнай да самага апошняга часу літаратуры Заходняй Беларусі. І гэта ва ўмовах, калі нават на былых членах КПЗБ ляжаў цень падазронасці, закрываліся беларускія школы, ішоў шалёны русіфікатарскі наступ, а правадыры БССР ліхаманкава рыхтаваліся папоўніць беларусамі новую гістарычную супольнасць — савецкі народ...
    Дзівакам-рамантыкам, накшталт У. Калесніка, пры такім раскладзе, што прапаноўвала сваім грамадзянам магутнейшая ў свеце таталітарная дзяржава з яе жорскай сістэмай іерархічнага падпарадкавання, строгай рэгламентацыяй і кантролем за ўсімі формамі выяўлення грамадскай думкі, не заставалася нічога лепшага, як разгортваць свой ідэал дзяржаўнага і грамадскага ўладкавання на пляцоўках ідэалагічна больш ціхіх і бяспечных, чым сфера рэальнай палітыкі. Скажам, дрэйфаваць у мінулую гісторыю Беларусі, да цьмяных берагоў Сярэднявечча, дзе ўзгаралася зорка беларускага Адраджэння, пачынаўся Новы час, наступаў Залаты век... І Францыск Скарына са старонак «Библии русской» разважаў аб мудрых законах, якіх павінны слухацца і якім мусяць падпарадкоўвацца нават цары...
    Непапраўны ідэаліст і фантазёр, які публічна бажыўся ў сваіх камуністычных перакананнях, ён чамусьці захапляўся і аддаваў відочную перавагу ў сваіх працах прымітыўна-простым, змадэляваным паводле законаў жывой прыроды і боскай справядлівасці формам арганізацыі грамадства і грамадскага жыцця. Тым самым, паводле якіх жылі першыя хрысціянскія абшчыны, што яшчэ не скаштавалі пладоў рэальнага сацыялізму, паводле якіх і сёння жывуць у прывольных пушчанскіх лясах чароды асілкаў-зуброў, раяцца пчаліныя раі... Звяры і птушкі ведаюць свае лагавіскі і гнёзды, а людзі навекі захоўваюць у сваім сэрцы любоў і ласку да мясцін, дзе нарадзіліся і ўзгадаваліся з ласкі Божай...
    Чалавек нябесны, улюбёны ў Сярэднявечча і паэзію класічных рамантыкаў, ён быў адначасна і чалавекам надзіва зямным, рэалістычным, які хадзіў па грэшнай зямлі, і гэты цвёрды грунт пад нагамі, смак цяжкой штодзённай навуковай і творчай працы, вір службовых, гаспадарчых, бытавых і іншых дробязных і нядробязных клопатаў і спраў былі для яго такой жа неабходнай і сэнсоўнай часткай жыцця, як і патрэба ўзірацца ў зорнае неба над галавой і недасяжны іскрысты Млечны Шлях...
    Жыццё, людзі, свет цікавілі яго ва ўсёй разнастайнасці і шматаблічнасці сваіх праяў, ва ўсіх сваіх унутраных дачыненнях, сутыкненнях і супярэчнасцях, гармоніі і анамаліях, высокім і нізкім, трагедыйным і камічным.
    Ён і сам быў чалавекам няпростым, складаным — як уласнай неардынарнай, рэдкай натурай, так і адбітым у ёй часам з яго кантрастамі, супярэчнасцямі і ілюзіямі, з яго надзеямі і памылкамі, з яго праўдамі і горкімі крыўдамі. Ён быў як само жыццё... І нават назвай сваёй развітальнай кнігі дзякаваў жыццю за дар блаславёнага святога і грэшнага чалавечага наканавання...
    Ягоны чалавечы характар можна суаднесці з спектрам дзённага святла: у ім як бы ўсе мажлівыя адценні і грані чалавечай натуры, узятыя ў іх дыялектычных антыномах... Ён быў мудры і гарачліва безаглядны, праніклівы і наіўна-даверлівы, адчайна смелы, нават дзёрзкі і абачліва асцярожны, бескампрамісны і памяркоўны, паблажлівы і педантычна строгі, па-таварыску просты, даступны і субардынацыйна недасягальны... Быў шляхетна далікатны і абыходлівы з людзьмі і мог прылюдна разануць такое... у духу не горшых узораў вуснай творчасці народа, што заставалася толькі пачухаць патыліцу... Усё залежала ад узроўню асобы субяседніка і сітуацыі, грамадскай важнасці і прынцыповасці дыскутаванага пытання ці праблемы, унутранага настрою і стану душы.
    Але над усімі антыномамі дамінавала і звязвала іх у цэласны чалавечы характар ягоная непаўторная мудрая, іранічна-мяккая ўсмешка, якая гаварыла пра яе ўладальніка больш і глыбей, чым усе напісаныя ім кнігі і сказаныя словы...
    ...Мне здаецца, што якраз у шматграннасці і дыялектычна-супярэчлівым універсалізме натуры і чалавечага характару Уладзіміра Андрэевіча, што дазвалялі яму лёгка распазнаваць розныя тыпы аўтарскай індывідуальнасці і характараў літаратурных герояў, прагназаваць і дакладна ацэньваць іх псіхалагічныя рэакцыі і паводзіны ў канкрэтных жыццёвых сітуацыях і, адпаведна, адэкватнасць іх эстэтычнай сублімацыі ў мастацкім вобразе, якраз і прыхавана таямніца яго унікальнага крытычнага дару.
    Прычым сама літаратурна-крытычная праца была для яго не толькі інструментам пазнання рэчаіснасці і мастацтва, але і формай самога жыцця, той яго унікальнай гранню, якая дазваляла спаўна рэалізаваць якраз найбольш моцныя бакі яго шматграннай таленавітай натуры.
    Калеснік — літаратар, творца і Калеснік — жывы чалавек — шмат у чым розныя людзі. Пісьмо, праца над словам астуджвалі яго гарачую імпульсіўную натуру, яго імгненную, часта непрадказальную рэакцыю на падзеі і з’явы грамадска-палітычнага і літаратурнага жыцця, людзей, дазвалялі спыніць і вярнуць час, скарэкціраваць празмерна эмацыянальныя ацэнкі альбо недакладныя высновы. Пісанае слова вызваляла ў ім прастору для вечнага, для глыбіннага філасофскага роздуму над сутнасцю жыцця і з’яў мастацтва, вызваляла ў ім мысліцеля, як Радэн вызваляў скульптурны вобраз, адсякаючы, па яго словах, усё лішняе.
    Ён і сапраўды быў у гушчыні жыцця, быў як само жыццё, але адначасна і над жыццём.
    Ён жыў у сваім часе, але і над часам.
    Ён заўсёды быў самім сабою, але і над сабой, больш за самога сябе...
    Усё ягонае жыццё ёсць гісторыя бязлітаснага спаборніцтва, змагання і барацьбы: з часам, лёсам, з самім сабою — учарашнім, недасканалым, кансерватыўным...
    Я не магу назваць у сённяшняй нашай літаратуры пісьменніка, літаратара, роўнага яму ў гэтым чалавечым і творчым подзвігу: патрэба ў самаўдасканаленні, у пастаянным самаабнаўленні была ўнутранай асновай, стрыжнем яго натуры, яго тытанічнай, па-сапраўднаму рэнесансавай постаці.
    У свае семдзесят тры гады ён пайшоў ад нас да крыўднага рана, па-маладому прагны праўды і хараства, поўны шматлікіх задум, у вечнай, няскончанай спрэчцы з жыццём і яго праблемамі.
    Ягоны дух сягаў на стагоддзе!..

    Прысніцца ж такое: я паставіў сваю машыну ў гараж да Калесніка!..

    Ёсць кнігі як бы непрыкметныя з прычыны свайго ці то месца выдання або нягучнай назвы ці адсутнасці якой-колечы рыначнай рэкламы, але якія, аднак, з’яўляюцца вехавымі з’явамі літаратурнага працэсу. Такім яркім апошняга часу для беларускага прыгожага пісьменства творам мне бачыцца «Доўг памяці» Уладзіміра Калесніка, вядомага найперш літаратуразнаўцы і культуролага, нескаронага гегемона беларушчыны другой паловы XX стагоддзя (трэба нагадаць, што кніга выйшла амаль праз адзінаццаць гадоў пасля смерці аўтара дзякуючы намаганням блізкіх яму людзей, удзячных вучняў, калег). Звязаўшы сваю педагагічна-навуковую кар’еру з Брэсцкім дзяржаўным універсітэтам (на той час яшчэ педагагічным інстытутам), прафесар Калеснік спецыялізаваўся на гісторыі заходнебеларускай літаратуры, у апошні перыяд жыцця ахопліваючы сваёй аналітычнай увагай і беларуска-беластоцкі навейшы літаратурны кантэкст. Заходняя Беларусь была яго малой радзімай, і ён аддаў ёй усю сваю сыноўнюю любоў і неардынарны талент вучонага. Ягоныя фундаментальныя навуковыя даследаванні ў гэтай дзялянцы пазначаны адметнай канцэптуальнасцю, энцыклапедычнасцю і чалавеказнаўствам і насычаны асабістым захапленнем, перажываннем прадмету аналізу і пазнання. Літаратуразнаўчым даследаванням праф. Калесніка былі чужыя псеўда-аб’ектыўны гуманізм і адцягненая, нібыта выключна навуковая праўда. У цэнтры ягоных навуковых прац стаіць заўсёды шматмерны чалавек, індывідуум са сваім унутраным адкрытым светам, пошукам ісціны, са сваімі сацыяльна-палітычнымі ідэаламі, пачуццямі і эмоцыямі, урэшце са сваім творчым здзяйсненнем; стаіць асоба іn statu nascendi, а не гатовы, застылы прадукт выпадковага часу і лакальнага месца.
     У кнізе «Доўг памяці» (якую Калеснік пачаў пісаць «калі пераступіў мяжу актыўнага жыцця» і якая выйшла ў свет ужо пасля смерці аўтара і з той, на жаль, прычыны яна заканчваецца-абрываецца на гадах другой сусветнай вайны) Калеснік заяўляе аб сабе як выдатны мастак слова, пісьменнік, віртуоз-стыліст. Ён выказваецца ў жанры аўтабіяграфіі свайго пакалення, у жанры паглыбленых успамінаў, інакш гаворачы, у такой форме прозы, у якой пачаткам суб’ектыўнага бачання самога сябе і свету прыдаецца канстытутыўны статус і якім пісьменнік карыстаецца ў поўнай меры.
    Галоўным героем «Доўгу памяці» з’яўляецца, натуральна, сам аўтар. Па сацыяльнаму палажэнню ён мужык, селянін, па нацыянальнаму — прыгнечаны беларус, па сваіх прыродных якасцях — адораны жывапіснай памяццю дзяцюк, неўзабаве юнак, у якім жыве, разрастаецца плебейская гордасць і мужыцкая фронда, этычны максімалізм, фанатычная сумленнасць, рэвалюцыйнае памкненне здзяйсняць дабро і справядлівасць для чалавецтва і які «вельмі рана адчуў, — як піша аб сабе Калеснік, — нейкую балючую раздвоенасць свету». На этапе сталення, уваходжання ў грамадскае жыццё гэтага маладога чалавека сустрэне раптам, нечакана Вялікая Гісторыя, спрабуючы і яго, як мільёны іншых, сцерці ў свой пыл, знішчыць маральна і фізічна. Аднак ён выйдзе з драматычна-гістарычных калізій усё-такі жывым і той жа Гісторыі, прынамсі на некаторых яе загонах, сам накрэсліць вектары яе далейшага павароту-разгону.
    Сацыяльна-палітычны, нацыянальны, культурны пласты беларускай гісторыі (праз чалавека, асобу) з пільнай увагай да іх заходнебеларускай канкрэтыкі пісьменнік выяўляе надзвычай глыбока і шырока, у каларытных вобразах, па-жывапіснаму дакладна і сугестыўна, тым самым пашыраючы межы аўтабіяграфічнага жанру, фактычна прапануючы як бы яго новы варыянт. Таму што «Доўг памяці» нетыповая кніга ўспамінаў. Яна найперш пра вопыт душы высакароднага, аж да поўнай бескарыслівасці, таленавітага беларуса, пра межы пачуццяў (як дадатных, так і адмоўных: роднасць з сябрамі, радасць жыцця, полымя кахання, але і страх, ганьба, паніка і г. д.). Яна — і пра гераічны стан грамадства. «Доўг памяці» — гэта таксама роздумная, палемічная кніга («Панапісвалі кнігі пра вайну і партызаншчыну спачатку тыя, хто хоча «падправіць праўду»; Пар. таксама: «гісторыю ствараюць спачатку выдумшчыкі»: або: «Вакол партызанскай вайны вядзецца папяровая вайна, ідэалагічная дыверсія») аб вялікіх праломах у айчыннай гісторыі, калі ішло паскоранае гартаванне беларускай нацыі — пра пабудову новага ладу жыцця на асновах марксізму і пра вайну, асабліва пра партызанскую вайну (чаму і як стваралася партызанка, спецыфіка, азбука партызанскага супраціву, будні гэтай вайны і міфы аб ёй, групы самадзейнікаў і атрады цэнтралізаваных партызан, сутнасць «небяспечнай этыкі», чым заставалася антыфашысцкае падполле і г.д.). Кніга ўспамінаў Калесніка — гэта і філасофскі трактат аб пошуках хоць бы прыблізнага адказу на адвечныя пытанні: што такое праўда? што такое памылка? што такое прагрэс? і г.д. I адначасова гэта кніга — наскрозь мастацкі, зіхатлівай прыгажосці літаратурны вітраж. Яна складаецца даслоўна з безлічы ўнутраных, пастаўленых па прынцыпу анфілад, лірычных мінінавел, мікраапавяданняў, напоўненых выбуховымі, трагічнымі сюжэтамі, якія ўсе прама або ўскосна звязаны з цэнтральным эпізодам, цудоўным гімнам чыстаму пачуццю кахання, амаль парабалічнай прыпавесці аб Зіне Маслоўскай. Дзяўчына гіне напачатку вайны ад рук фашыстаў, і яе светлы вобраз назаўсёды застанецца для аўтара ўспамінаў адным з нязменных пуцяводных маякоў, які ў цяжкія жыццёвыя моманты вайны стрымліваў яго самога быць такім жа нялюдскім, зверскім, жорсткім, як фашысты-немцы ці карнікі-літоўцы, хоць, як піша, часта «хацелася забіць свайго ворага».
    Паэтычны вобраз Зіны цесна звязаны ва ўспамінах Калесніка з вобразам маці. Яна рана адышла, раздзіраючы гэтым напалам, пакідаючы незагойную рану на ўражлівай душы сына. Пра тайніцу гэтай заўчаснай сямейнай драмы ён усё збіраўся паведаць адной адзінай мілай сэрцу дзяўчыне. Але ж так і не паспявае раскрыцца перад дарагім яму чалавекам, вызваліцца ад цяжкога сакрэту. Вось і прышлося несці самому тое аж да канца, і толькі на зыходзе сваіх дзён расказаў Калеснік сваёй Ізольдзе-Зіне хоць у такой апасродкаванай форме пра свой пакутны крыж.
    Не менш ёмісты ў «Доўгу памяці» партрэт бацькі, плытагона, які вучыў сына карыстацца ў жыцці практычным розумам, хоць з усіх сіл памагаў свайму «рамантыку», «цыгану» выйсці ў людзі. Жывапісныя вобразы брата, школьных сяброў, шматлікіх вясковых людзей, камандзіраў-партызан, а таксама настаўнікаў і розных панкоў і падпанкаў, якія раней «млелі ад любові да Сталіна», а потым (як некаторыя пазнейшыя відныя дзеячы беларускай эміграцыі) праходзілі раптоўныя метамарфозы і станавіліся фанатычнымі антысаветчыкамі і шыбка ішлі на супрацоўніцтва з фашыстамі-акупантамі.
    Большасці герояў з гэтага многалюднага і шматгалосага свету фенаменальных успамінаў Калесніка сёння даўно ўжо няма ў жывых, астатнія, пэўна ж, знаходзяцца на пераходзе паміж святлом і краінай ценяў. Аднак усе яны разам пад пяром выдатнага мемуарыста атрымалі мастацкае вымярэнне, паўторнае дыханне і зноў вярнуліся ў вызначаныя ім вышэйшым конам гады жыцця, і сваімі здзейсненымі і няздзейсненымі лёсамі-парываннямі цяпер выяўляюць нам чалавечую праўду таго беларускага часу больш рэльефна і пераканаўча, чым хто іншы мог бы гэта зрабіць. О, непераўзыдзеная сіла жывога мастацтва!
    Гісторыя Заходняй Беларусі 1921—1939 гадоў неразрыўна звязана, як вядома, з польскім пытаннем. У той час тут была польская ўлада. Солтыс, стараста, бурмістр, паліцыянт, харцэрства, школа і ўсе іншыя грамадскія вертыкальныя і гарызантальныя структуры былі носьбітам гэтай улады. Яна пранікала ці не ва ўсе шчыліны беларускага побыту. Сваёй культурай, традыцыямі, звычаямі, лацінскай вераю, сацыяльна-нацыянальнай праўдай і няпраўдай выцясняла адусюль карэннае, мясцовае, туземнае. А тое сваё, не структурызаванае і таму досыць кволае, слабое, трымалася-супраціўлялася польскаму захопу, палітыцы імклівага апалячвання краю адно прыналежнасцю да ўсходнеславянскага, агульнарускага абшару культуры і прасацыялістычнымі ідэалагічнымі сімпатыямі.
    Ва ўспамінах Калесніка польскі ракурс прысутнічае, бадай, на ўсіх узроўнях кнігі, пачынаючы ад лексічна-стылістычнага, дзе аўтар дзеля гістарычнай праўды не мог жа абмінуць значнага ўплыву на тамтэйшы люд каларытнай пальшчызны, і канчаючы, узноўленым у мастацкім слове, тадышнім заходнебеларускім светам, гэтых даваенных польскіх «крэсаў» з іх паскоранай хадою гісторыі ў напрамку калапсу.
    Было б несправядліва не ўзгадаць, што Уладзімір Калеснік любіў польскую культуру. Яе азы ён засвоіў яшчэ ў школе, а пазней свае паланістычныя веды сістэматычна дапаўняў і паглыбляў. У дзіцячыя гады, як і тысячы іншых беларусаў-заходнікаў, Калеснік быў раздзёрты паміж граматай рускай і граматай польскай. «Ніякіх беларускіх кніг у нашай хаце не было», — піша ён з горыччу пра тыя прамінулыя дні свайго малалецтва. Аднак тагачасная салідная падрыхтоўка, навучанне ў Наваградскай польскай гімназіі засталіся ў ім назаўсёды. У мемуарах шмат паланізмаў, паўсюль гучаць рэмінісцэнцыі з твораў польскіх і заходнееўрапейскіх пісьменнікаў, з любоўю ўспамінаюцца ім польскія кампазітары і асабліва мастакі-жывапісцы рэалістычнага і імпрэсіяністычнага напрамку. Неспатоленая прага маладога беларуса наталялася іхнімі творамі, і яны, гэтыя жывапісцы ў першую чаргу, фармавалі ягоны эстэтычны густ і талент. Па сутнасці «Доўг памяці» чытаецца як споведзь беларускага шчырага паланафіла ў сферы культуры і — парадаксальна — своеасаблівага беларускага Валенрода ў ідэйным супрацьстаянні. «Мой намер, маё рашэнне стаць настаўнікам было прынята ў гімназіі і з’яўлялася скрытаю праявай валенрадызму. Я вырашыў, што закаранюся ў педсістэму ворагаў майго народа і там, знутры, буду абуджаць у дзяцей любоў да роднага і пагарду да той сілы, якая паняволіла душу нашага народа, пагарджае яго мовай». Аднак, не за гарамі была сусветная бойня і рамантычна-прываблівую накідку валенрадызму неўзабаве мус было беларусу-гімназісту замяніць на вопратку антыфашыста.
    Пры тым усё ж засваенне высокай польскай культуры ішло ў Калесніка поруч з адмаўленнем польскай ідэалогіі, польскага місіянерства «на крэсах», польскіх міфаў «аб крэсах», урэшце палітыкі Пілсудскага ў дачыненні да Беларусі. Аўтар мемуараў (у адрозненне ад некаторых іншых беларускіх буйных пісьменнікаў і паэтаў, якія сёння прабуюць «адчысціць» сваю біяграфію ад папярэдніх ідэалагічных схільнасцей і узаемаабдымкаў) чыстасардэчна прызнаецца, што з юначых гадоў ён быў заражаны ідэяю сацыялізму. «Мы яе любілі і жылі ёю», — кажа ён ад імя свайго пакалення, гордага сваім плебействам, максімалізмам у памкненні будаваць лепшы, новы грамадскі лад. У сутыкненні з гэтай ідэяй панска-польская ідэалогія, што «на крэсах» несла адно пагарду да мужыцкага, сялянскага, беларускага, станавілася асабліва запальнай, рухаючай сілаю для заходніх беларусаў у іх нацыянальным самагартаванні і самаўзгадаванні.
    Янка Брыль сваю прадмову да кнігі сябра, паплечніка Уладзіміра Калесніка назваў лаканічна-вычарпальна «Помнік», што цалкам адпавядае сутнасці гэтага твора.

    «26.05.2004, Менск.
    Шаноўная Зося Міхайлаўна!
    Янка Брыль перадаў мне Вашую прапанову даць свае матэрыялы пра жыццё і творчасць выдатнага літаратара, даследчыка і крытыка Уладзіміра Калесніка. Я знайшоў свой артыкул, напісаны з нагоды выхаду ягонай кнігі «Лёсам пазнанае». Мой артыкул-рэцэнзія друкаваўся ў ЛіМе 20 гадоў таму назад. Калі ён падходзіць да зборніка, то буду рады ўдзельнічаць у гэтым выданні пра выдатнага вучонага і таленавітага чалавека-настаўніка і прафесара.
    Мае сустрэчы з ім былі рэдкія, але цікавыя. Галоўным чынам — на навуковых канферэнцыях у Менску, на розных сустрэчах у Саюзе беларускіх пісьменнікаў. Аднойчы сустрэўся з ім у Брэсце: на вяселлі Алеся Разанава і ягонай цяперашняй жонкі.
    Былі і сустрэчы навукова-літаратурныя: Уладзімір Калеснік згадзіўся быць навуковым рэдактарам маёй манаграфіі «Ля вытокаў самапазнання: Станаўленне духоўных каштоўнасцей і святло фальклору» (Мн., 1989). Я з удзячнасцю выкарыстаў некалькі прапаноў, якія былі карыснымі для кнігі.
    Мабыць, я адзін з многіх нашых калегаў, якія чыталі з цікавасцю ўсё, што друкаваў Уладзімір Калеснік. І заўсёды радаваўся ягонай прысутнасці ў літаратуры і навуцы.
    Дай Бог Вам здароўя і поспехаў у жыцці!»

    Спрэчкі аб крытыцы, як відаць, адносяцца да тыпу дыскусій, якія пачаліся даўно і ніколі не закончацца. Адны залічваюць яе да літаратуразнаўства, бо яно, на іх думку, мае тры «іпастасі» — тэорыю літаратуры, яе гісторыю і крытыку: другія бачаць у ёй асобны жанр мастацкай літаратуры; трэція даводзяць яе аўтаномнасць як «самастойнага віду духоўнай творчасці», які не можа быць зведзены ні да навукі, ні да мастацтва. Звычайна ў такіх спрэчках аргументамі з’яўляюцца асабістая інтуіцыя і пэўныя аналогіі, якія можна дапаўняць усё новымі ўраўненнямі. Напрыклад, зусім было б дарэчы параўнанне крытыкі з прамоўніцкім майстэрствам, бо без красамоўства і вобразнай дасціпнасці яна шмат у чым губляе прывабнасць для чытача.
    Знаёмства з мноствам поглядаў на крытыку наводзіць на такія пытанні: а ці патрэбны тут наогул канчатковыя вызначэнні? Можа, асаблівасць крытыкі якраз у тым, каб, не будучы канчаткова «нічым», заставацца, так сказаць, «адкрытай сістэмай», убіраць у сябе ўсю духоўную культуру? Бо, як сведчыць практыка, лепшыя здабыткі крытычнага жанру валодаюць якасцямі літаратуразнаўства, эстэтыкі, мастацтвазнаўства, публіцыстыкі, мастацкай прозы, філасофіі, нават сацыялогіі і палітыкі. Схільны да лагічнага аналізу чытач слушна запярэчыць мне: у такім выпадку губляецца сутнасць і спецыфіка крытыкі, яна становіцца нейкай «выцяжкай» ці кантамінацыяй з фрагментаў іншых навук і мастацтваў. Спецыфіка крытыкі, безумоўна, ёсць, яна ў тым, каб быць інтэрпрэтацыяй мастацтва, «прыкладной» эстэтыкай; а мэта яе — аналіз мастацкай творчасці (з улікам усіх апасродкаваных сувязей яе з сацыяльным асяроддзем і гісторыяй народа), а разам з тым — узнаўленне вобразаў стваральнікаў мастацкай культуры, іх жыццёвага лёсу і творчага шляху. І толькі ад густу, добрай волі, таленту і майстэрства крытыка залежыць, па-першае, аб’ектыўнасць, агульназначнасць яго ацэнак, па-другое, іх непераходзячае значэнне і, па-трэцяе, каштоўнасць яго ўласных творчых набыткаў. Ад самога ж крытыка залежыць і тое, ці будзе яго пісанне арыгінальным творам, арганічнай навукова-мастацкай цэласнасцю, ці, наадварот, механічным спалучэннем фрагментаў чужых думак і канфармісцкіх, стандартных ацэнак — сумніцельным вырабам уяўнай дасведчанасці і фармальнай эрудыцыі.
    З такімі крытэрыямі (усвядомлена ці інтуітыўна) падыходзіш да кожнай новай кнігі крытыка (ды й наогул пісьменніка), якога яшчэ добра не ведаеш. Звычайна дастаткова беглага пагляду, каб прыняць рашэнне — прачытаць грунтоўна, са «смакам» і эстэтычным задавальненнем, ці адкласці ўбок і больш ніколі да яе не вяртацца. Гэткая альтэрнатыва наогул не ўзнікла, калі ў канцы мінулага года з’явілася кніга «Лёсам пазнанае» Уладзіміра Калесніка — вядомага даследчыка роднай літаратуры і настаўніка студэнцкай моладзі. Наш чытач знаёмы з яго папярэднімі публікацыямі гэтых і іншых нарысаў, адзначаных глыбокай навуковасцю, дакументальнай аргументаванасцю і смелай пастаноўкай новых праблем. Добра запомніліся яго кніга «Ветразі Адысея. Уладзімір Жылка і рамантычная традыцыя ў беларускай паэзіі» (1977 г.), літаратурны партрэт «Максім Танк» (1981 г.). І сёння нельга не вітаць ініцыятыву выдавецтва «Мастацкая літаратура», якое выпусціла ў свет кнігу выбраных літаратурных партрэтаў і нарысаў У. Калесніка ў добрым мастацкім афармленні якраз у год яго шасцідзесяцігоддзя. Партрэт аўтара — бадай што адзіная «юбілейная» адзнака кніжкі, бо тут няма і скідак на юбілейнасць. Усе нарысы — вынік грунтоўнага вывучэння літаратурнага руху ў былой Заходняй Беларусі і актыўнага ўдзелу крытыка ў сучасным літаратурным працэсе.
    Нарысы У. Калесніка спалучаюць дакладнасць гістарычнага даследавання (напрыклад, шырокае выкарыстанне архіўных і іншых аб’ектыўных крыніц) з асабістым пісьменніцкім поглядам на жыццё, гісторыю, літаратуру, яе творцаў і прыхільнікаў. Па жанры яны блізкія да літаратурных біяграфій з вядомай серыі «Жизнь замечательных людей». Разам з тым яны — вынік літаратурна-практычнай дзейнасці аўтара, што ўзяўся за нялёгкую задачу — далучыць да агульна-нацыянальных здабыткаў беларускай літаратуры яе рэгіянальную заходнебеларускую плынь пераважна рэвалюцыйна-дэмакратычнага і рамантычнага кірунку, яе таленавітых ці проста здольных творцаў, у тым ліку тых, якія ў 30-я гады аказаліся несправядліва «выкрасленымі» з жыцця і духоўнай культуры. Як правіла, яны ў тагачасных складаных умовах і трагічных калізіях здолелі выявіць толькі меншую частку закладзеных у сваёй душы творчых магчымасцей. Вынікам гэтай працы былі выданне паэтычных зборнікаў М. Засіма «Выбранае» (1960 г.), М. Васілька «Зоры над Нёманам» (1963 г.), кнігі паэзіі заходнебеларускіх пісьменнікаў «Сцягі і паходні» (1965 г.) і ўступны артыкул да выбраных твораў Г. Леўчыка «Доля і хлеб» (1980 г.).
    Новая кніга У. Калесніка пачынаецца з нарыса пра Г. Леўчыка (Ілью Ляўковіча), амаль равесніка Янкі Купалы. Творчасць яго — недзе на перыферыі вялікага купалаўскага свету; але без уліку яе, як і паўпрафесійнай паэзіі іншых паэтаў дакастрычніцкай пары, нацыянальная літаратура страціла б сваю «аб’ёмнасць» і гістарычную перспектыву. Валодаючы ў аднолькавай ступені метадам навуковага аналізу і літаратурнай інтуіцыі, даследчык здолеў вызначыць дамінантныя вобразы-сімвалы беларускай дакастрычніцкай літаратуры і ўключыць яе ў сістэму агульнаеўрапейскіх літаратурных ідэй. «Два матывы ляглі ў аснову нашай патрыятычнай легенды: матыў смерці і ўваскрэшання (сну і абуджэння) Беларусі і матыў подзвігу мастака-чарадзея, прарока і змагара... У еўрапейскай культуры аналагічныя матывы складаюць дыянісійскі адраджальны і праметэеўскі — ахвярна-гераічны канон».
    Паняцце «легенда» праходзіць праз усю кнігу У. Калесніка, гэта яго рабочы тэрмін, што азначае тварэнне ў мастацтве (а часам і ў палітыцы) ідэальных каштоўнасцей і «праекцыю» іх на ўсю нацыянальную гісторыю. Я. Купала ў Савецкай Беларусі далучыўся да сацыялістычнай рэчаіснасці і адпаведнай ёй новай сістэмы каштоўнасцей. Г. Леўчык аж да сваёй трагічнай смерці (расстраляны ў 1942 годзе фашысцкімі акупантамі) апынуўся недзе ў трохкутніку свайго роднага Слоніма, Вільні і Варшавы, дзе жыў «на палажэнні то дробнага служачага, то беспрацоўнага». Паэт пасіўна-сузіральнага складу, жыццёвымі абставінамі адлучаны ад актыўнай палітычнай барацьбы, ён працягваў у заходнебеларускай літаратуры нашаніўскую традыцыю народніцкага альтруізму. Не падняўшыся да ўзроўню яркай творчай індывідуальнасці, Г. Леўчык, як гэта пераканаўча даводзіць крытык, усё ж выявіў часцінку характару душы свайго народа — гуманную добразычлівасць і перанесеную скрозь шэрасць штодзённага побыту інтэлігентнасць, гераічны аптымізм пры прыроджанай схільнасці да меланхалічных спадаў. Усё гэта адклалася на паэтычным стылі паэта, які пры ўсіх недахопах (брак творчай незалежнасці і мастацкай культуры) усё ж узняўся над ўзроўнем аматарскай масавай творчасці. На думку даследчыка, у прысвечаным Янку Купалу санеце «На Купалле», дзе малюецца сімвалічная постаць паэта-вандроўніка, што прынікае да штодзённага народнага побыту, а затым моліцца за свой край, Леўчык «звужана бачыў Купалаў ідэал мастака». Мне здаецца, што тут хутчэй аўтапартрэт: гэта ён, дробны пісар з Варшавы, не раз прыязджаў на родныя палеткі, «у вёску пад шэрыя хаты», каб увабраць у сябе іх радасць і гора, «расою абмыць заплаканыя вочы», увайсці «пад мховыя стрэхі», падслухаць дзявочыя думкі; затым роснай зялёнай мяжою ісці да лесу, і там:

    Пад голаў злажыўшы дарожны мой
    клунак,
    На мох пад хваіну я там палажуся
    І ціха за край свой тагды памалюся.

    З гэтых малітваў і нараджаліся вершы.
    Ужо ў першым нарысе нечым сцвердзілася назва кнігі: аўтар спакваля раскрывае, як лёс паэта фарміруе яго творчасць — духоўны аналаг ягоных жыццёвых вандраванняў. У наступных літаратурных партрэтах гэтая знітаванасць асобы пісьменніка, яго лёсу з яго творамі — яшчэ больш відавочная. Усе паэты з заходнебеларускіх бядняцка-сялянскіх гнёздаў — людзі нялёгкага і нават (як тыя ж Леўчык і Жылка, Алесь Салагуб) трагічнага лёсу. Адносна лягчэй прайшоў свой літаратурны шлях Міхась Васілёк (М. Касцевіч), хоць і тут адносна ранняя смерць — усё тая ж пячатка трагічнасці цэлых пакаленняў беларускай творчай інтэлігенцыі. Гэтаму паэту і цікаваму чалавеку У. Калеснік прысвяціў грунтоўны нарыс з арыгінальным «сюжэтам» і перыпетыямі, падрабязна ўзнавіў усе этапы яго жыцця і творчасці ў кантэксце нашай гісторыі, раскрыў яго духоўнае аблічча і псіхалагічную адметнасць. Пад пяром крытыка заходнебеларуская гісторыя ажыла, пазбавілася звыклай для нас ананімнасці, набыла шматгалоссе жыцця.
    У заходнебеларускім рэгіёне Васілёк быў адзін з творцаў лірычнай паэзіі, узнятай на крыллях нацыянальна-вызваленчага руху 20—30-х гадоў. Разам з тым ён, пасталеўшы, спасцігаў і трагічнае ў жыцці; а ва ўмовах Савецкай Беларусі (40—50-я гады) талент паэта дасягнуў сталасці ў імкненні далучыцца да мастацкіх традыцый сацыялістычнага рэалізму. Аднак талент паэта — прыродны алмаз — у Васілька не набыў гранення і шліфоўкі сістэматычнай адукацыяй, і гэта нямала перашкаджала яму ў літаратурным жыцці. Даследчык не ўтойвае тыповых хібаў густу і недахопу майстэрства, характэрных для паэта-паўпрафесіянала: налёты рыторыкі і літаратуршчыны, папулярызатарскія спрашчэнні, фальклорная стылізацыя і карціннасць. І ўсё ж паэт часцей вырываўся «з пустыні рытарычнай мерзлаты ў цёплыя краіны сапраўднага мастацтва». Часам крытык, можа, занадта і строгі да паэта. Ці варта, скажам, трактаваць як «промах» супрацоўніцтва паэта ў «апалітычным» часопісе «Нёман» (дарэчы, яго ўзначальваў таленавіты мастак П. Сергіевіч) або ў ліберальным беларускім друку? Хоць паэзія тады цесна перапляталася з палітыкай, але ўсё ж захавала і пэўную аўтаномнасць.
    Літаратурны партрэт А. Салагуба намаляваны на фоне па-мастацку зробленай гісторыка-этнаграфічнай экспазіцыі: гэта і паўпатрыярхальны побыт у глухой вёсачцы Смаргонскага павета з яе сямейнымі паданнямі; і Вільня — штаб рэвалюцыйна-вызваленчага руху, і «славутая» Лукішкская турма, дзе паэт праводзіў свае «канікулы» ў 1923 і 1927 гг.; урэшце — літаратурны Мінск, дзе апынуўся паэт, нелегальна перайшоўшы польскую граніцу ў 1928 г. Рана пачаў рыхтаваць сябе сялянскі юнак да барацьбы і грамадскай працы; «адточваў слова і па-рахметаўску гартаваў цела», актыўна ўдзельнічаў у працы Грамады, Таварыства беларускай школы (ТБШ), у паўлегальнай дзейнасці КПЗБ. Нарыс папаўняе нашы веды пра гісторыю Заходняй Беларусі і літаратурны рух 20-х гадоў. Але ж, мабыць, галоўны яго набытак — тонкі інструментарый для аналізу паэзіі перыяду станаўлення літаратурнага прафесіяналізму. І тут вопыт даследчыка карысны для сучаснай «бягучай» крытыкі, асабліва калі гутарка ідзе пра «маладую» літаратуру. Апошні «мінскі» этап Салагуба (пражыў ён усяго 35 гадоў) У. Калеснік падае сцісла, паасобнымі штрыхамі. Тут асабліва ўражвае трагічны фінал паэта: калі яго сястра ў 1934 г. перайшла граніцу і дабралася да мінскай кватэры Салагуба, то застала толькі разгубленую жонку паэта і малога сынка, які «нічога не разумеючы ў справах дарослых, маршыраваў па пакоі і весела распяваў папулярную тады песеньку: «Винтовочка, бей, винтовочка, бей, красная винтовочка, буржуев не жалей!»
    Больш пашчасціла ў жыцці яго паплечніку па заходнебеларускіх барыкадах паэту і празаіку Піліпу Пестраку, прафесійнаму заходнебеларускаму рэвалюцыянеру, які амаль адзінаццаць гадоў сядзеў у турмах буржуазнай Польшчы, а пасля вераснёўскага вызвалення быў адным з вядучых пісьменнікаў БССР. Яму прысвяціў даследчык цікавы нарыс «Інжынер барыкад». Сапраўды, яго ранняя паэзія стваралася на барыкадах вызваленчага руху і ў турэмных камерах, дзе барацьба працягвалася ў іншых, менш актыўных формах.
    Уладзімір Калеснік упершыню даследуе «заходнебеларускую» біяграфію змагара і паэта, па-свойму напісаную ў справаздачах паліцыі. «Рамантык па тыпу творчасці, П. Пестрак імкнецца ўсвядоміць сябе як рэаліст, пясняр праўды». Так вызначае даследчык яго пісьменніцкую індывідуальнасць. Але выявіў ён сябе пазней і пераважна ў прозе. Былі і ў ягонай паэзіі «самацветы», аднак тут «свячэнне ключавых вобразаў часта прыглушаюць доўгія дадаткі, рытарычна напышлівыя выкладкі праграмы барацьбы, агітацыйныя дэкларацыі».
    На рамантычных крылах нацыянальна-вызваленчага руху з сялянскіх нізоў былой Заходняй Беларусі падняліся і менш вядомыя цяпер пісьменнікі, якія тым не менш паўплывалі на ўсталяванне традыцый народнасці ў нашай паэзіі. Сярод іх Мікола Засім, якому даследчык прысвяціў адзін са сваіх бліскучых літаратурных партрэтаў. Гэта бясспрэчная ўдача крытыка павучальная. Бо лягчэй, вядома ж, пісаць пра лідэраў у літаратуры і значна цяжэй пра яе «аўтсайдэраў». Праўда, М. Засім сцвярджаў родную літаратуру не толькі сваёй не вельмі багатай творчасцю, але і сваім жыццём, рэвалюцыйнай барацьбой, кіраваў брэсцкім абласным літаб’яднаннем. Без гэтай актыўнай жыццёвай пазіцыі яго спадчына была б менш цікавай.
    Нарыс «Гнёзды паэтаў» прысвечаны пераважна самадзейнай масавай паэзіі Заходняй Беларусі, якая «моцна ўрастала там у грамадскае жыццё і як бы сплаўлялася з ідэалогіяй, пранізвалася палітыкай, станавілася не проста мастацтвам, а эстэтычна зараджанай формай народнай свядомасці наогул». Яе каштоўнасць хутчэй гістарычна-дакументальная, чым эстэтычная.
    У. Калеснік паказаў, як з літаратурнага аматарства выраслі паэты Анатоль Іверс, Сяргей Крывец і інш. С. Крывец валодаў шматабяцаючым талентам, закрэсленым няўмольнай смерцю ад ран у самым канцы вайны. І мы разам з даследчыкам адчуваем, «якім патрэбным быў бы гэты востры бескампрамісны талент нашай сучаснай літаратуры».
    Прыгожым завяршэннем кнігі з’яўляюцца нарысы «Будзённы дзень з Максімам Танкам» і «Здымак у жыце» (літаратурны партрэт Янкі Брыля). У кроплі марской вады адбіваецца ўсё мора; а ў адным дні выдатнага пісьменніка — яго жыццё, творчасць. Гэтую дыялектыку «часткі» і «цэлага» У. Калеснік паклаў у аснову нарыса. Тут ёсць пэўны сюжэт: паэт і крытык, звязаныя харошай дружбай, едуць разам у глыбінку Палесся, дзе павінны адбыцца сустрэчы дэпутата Вярхоўнага Савета БССР М. Танка з выбаршчыкамі. Так спалучаюцца дарожныя нататкі, нарыс пра грамадскую дзейнасць паэта і яго літаратурны партрэт, намаляваны з успамінаў і асацыяцый, якія нарадзіла прасветленая дарогаю памяць. Такім чынам узнікла адпаведнасць, гармонія паміж пульсацыяй жывой паэзіі і крытыка- біяграфічным нарысам пра яго. І, мабыць, сёння Калеснікава інтэрпрэтацыя праграмных твораў М. Танка — самая аб’ектыўная і абгрунтаваная.
    У іншым сюжэтна-кампазіцыйным ключы нарыс пра Янку Брыля. Ён крыху бліжэйшы да традыцыйнага крытыка-біяграфічнага жанру, хоць і тут аўтар шырока выкарыстоўвае мастацка-выяўленчыя і эўрыстычныя магчымасці інверсій, асацыятыўнага мыслення, спалучэння асноўнай сюжэтнай лініі з пабочнымі эпізодамі, кінематаграфічнага мантажу кадраў з жыцця пісьменніка розных гадоў — ад дзяцінства да цяперашніх працоўных дзён на кватэры, у Саюзе пісьменнікаў, у Доме творчасці і г. д. І яшчэ адна сюжэтная лінія: пісьменнік і народ, паэт і родная прырода. Гэта розныя «іпастасі» нечага ўсеабдымнага, што завецца Радзімай. Раскрываючы перад чытачом творчую, бытавую і этычную культуру пісьменніка, крытык разам з тым даследуе і крыніцы гэтых духоўных каштоўнасцей. Яны ў высокай культурнасці, сапраўднай інтэлігентнасці таго народнага асяроддзя, адкуль прыйшоў і куды заўсёды вяртаецца (не толькі ў творах) народны пісьменнік.
    У кнізе У. Калесніка ёсць яшчэ нарысы «Звяно легенды» — пра А. Гаўрылюка, які выйшаў з беларуска-палескіх палеткаў, прайшоў шлях рэвалюцыйнай барацьбы ў шэрагах КПЗБ і стаў украінскім паэтам, і «Талент працавіты» — пра творчую асобу польскага пісьменніка, сябра беларускай літаратуры і яе перакладчыка Яна Гушчы. Гэтыя добрыя творы здаюцца крыху расцягнутымі і тэматычна выглядаюць дадаткам да кнігі, але разам з тым добра «ўпісваюць» беларускую літаратуру ў больш шырокія рэгіёны — агульнасавецкі і агульнаславянскі.

    У нашу літаратуру У.А. Калеснік уступіў як крытык і літаратуразнаўца ў першай палове 50-х гадоў. Да гэтага ён прайшоў добрую жыццёвую школу. У гады Вялікай Айчыннай вайны партызаніў. Адразу пасля вызвалення родных мясцін працаваў у Мірскім райваенкамаце, а затым настаўнічаў у Лукскай няпоўнай сярэдняй школе для вайсковаабавязаных. Усё гэта было далёкім ад здзяйснення юнацкіх мар У.А. Калесніка, якія яшчэ ў даваенны час прывялі яго ў Навагрудскае педвучылішча. Прадоўжыць вучобу ў педагагічным інстытуце ён змог толькі ў 1945 годзе. Стаўшы аспірантам Мінскага педінстытута, У.А. Калеснік у снежні 1949 года друкуе ў «Настаўніцкай газеце» свой першы артыкул.
    Засяроджваючы ўвагу на станаўленні творчай індывідуальнасці У.А. Калесніка, трэба ўлічваць многія фактары яго жыццяпісу. Як ён згадвае сам у артыкуле «Сваім следам» у кнізе «Пра час і пра сябе», вялікае ўздзеянне на яго ў Навагрудскай гімназіі аказаў прафесар Крук, выкладчык малюнка і ручной працы. Ён развіваў здольнасці маляваць у адоранага талентам юнака. Настаўнік прыносіў свайму вучню кнігі, часопісы, малюнкі, каб той засвойваў прынцыпы адлюстравання хараства ў прыкладным мастацтве. «Асабліва любіў я Хэлмоньскага, Вычулкоўскага, Фалата, Рушчыца, з французаў — Клода Манэ, — успамінаў пазней Уладзімір Андрэевіч. — Фалат мне падабаўся, бо маляваў беларускія лясы, зімовыя пейзажы з ласямі, паляванні — усё вельмі свойскае і дарагое з дзяцінства. У Рушчыца была таксама беларуская прырода, але не такая, як у Фалата, — дзівосная, рамантычная, амаль казачная... Сам я маляваў акварэлі то рэалістычныя з натуры, то стылізаваныя ў кубісцкім духу». Аднаго разу гімназісту прыйшла нават думка стаць крытыкам жывапісу і пісаць так, як пісалі тады вядомыя спецыялісты ў гэтай справе Віткевіч і Герсан-Дамброўская.
    У гімназіі У.А. Калеснік упершыню перажыў захапленне творамі родных яму беларускіх пісьменнікаў. Ва ўжо згаданым аўтабіяграфічным артыкуле ён піша: «Пад уражаннем „Палескіх аповесцей“» я рашыў змяніць свае планы на будучае. Не буду крытыкам мастацтва, стану вясковым настаўнікам. Буду вучыць сялянскіх дзяцей. Буду жыць і працаваць з чыстым сумленнем, як Андрэй Лабановіч. А маляваць буду для сябе, для прыемнасці».
    Калі У.А. Калеснік вучыўся на трэцім курсе педвучылішча, пачалася вайна. Яна ўнесла свае карэктывы ў здзяйсненне задум юнака.
    У ваенны час пакаленне У.А. Калесніка фактычна было пазбаўлена магчымасці развіваць свой мастацкі талент, тым больш у сферах літаратуразнаўча-крытычнай дзейнасці.
    Не ва ўсім спрыяльнымі для творчага развіцця былі гады навучання У.А. Калесніка ў сталічным педагагічным інстытуце і аспірантуры. Менавіта на той час прыпадае некалькі палітычных кампаній, якія стрымлівалі натуральны працэс літаратурнага развіцця, скіроўвалі літаратуразнаўства і крытыку на дагматычныя пазіцыі. Гэта ў той час выйшлі пастановы ЦК ВКП(б) «Аб часопісах „Звязда“ і „Ленінград“», «Аб рэпертуары драматычных тэатраў і марах па яго паляпшэнню», «Аб кінафільме „Большая жизнь“». У іх вызначаўся адзіна «правільны» кірунак развіцця мастацтва: паказ савецкага грамадства ў яго няўхільным руху ўперад. Крытыка таго часу стала рупарам многіх дагматычных ідэй, пакладзеных у аснову названых партыйных пастаноў.
    На тыя гады прыпадае шырока разгорнутая ў краіне барацьба супраць касмапалітызму, калі вялася барацьба «супраць пакалення гнілой буржуазнай культуры». Суровы адпор бязродным касмапалітам гучаў са старонак усіх літаратурных выданняў.
    Гады вучобы У.А. Калесніка ў аспірантуры прыпадаюць на той час, калі ў савецкай літаратуры панавала т. зв. «тэорыя бесканфліктнасці», згодна якой пісьменнік пазбаўляўся права паказваць у сваіх творах адмоўныя бакі савецкага жыцця.
    Безумоўна, што пералічаныя фактары не змаглі не паўплываць хоць у нейкай ступені на У.А. Калесніка як пачынаючага крытыка і літаратуразнаўцу.
    Аднак жыццёвы вопыт, добры мастацкі густ, эрудыцыя абумовілі тое, што з самага пачатку творчай дзейнасці У.А. Калеснік не аказаўся ў рэчышчы дагматычных схем часу. Нярэдка перамагаючы сябе, ён рашуча ад іх пазбаўляўся, імкнуўся толькі да праўды, якой яна яму бачылася асабіста.
    Для пацверджання гэтага нагадаем такі факт. Першая дысертацыйная тэма У.А. Калесніка была звязана з літаратурай Заходняй Беларусі. «Каб вывучыць фальклор рэвалюцыйнага руху, аб’ездзіў на веласіпедзе многія раёны, сустракаўся з былымі падпольшчыкамі. Падарожнічалі разам з Янкам Брылём, які збіраў тады матэрыял для рамана «Граніца». Разам працавалі ў архівах Вільні, Гродна, Слоніма і іншых гарадоў. У выніку я напісаў старонак трыста і хутчэй адчуў, чым пераканаўся (на вучоным савеце працу адобрылі), што мая пісаніна нічога не варта, — пісаў У.А. Калеснік у артыкуле «Сваім следам». — На кампартыі Заходняй Беларусі тады ляжаў цень. У архівах я не знаходзіў пацверджання тых абвінавачванняў, якія лічыліся аксіёмамі. Браць іх на веру не дазваляла гордасць. Ды і не лезлі праз горла папрокі ў адрас крыштальна чыстых людзей, з якімі я пазнаёміўся ў час вандровак і архіўных пошукаў. Рашыў змяніць тэму і пачаў пісаць пра давераснёўскую творчасць Максіма Танка».
    Вывучэнне творчасці М. Танка стала добрай школай для маладога вучонага. У час яе даследавання выпрацоўваліся навуковыя прынцыпы падыходу маладога вучонага да гістарычных з’яў і мастацкага матэрыялу. Пазней У.А. Калеснік прызнаўся, што, пішучы кнігу «Паэзія змагання», ён «сам пакутліва змагаўся супраць спакусліва лёгкай схаластыкі і схематызму. Не заўсёды перамагаў». Сказанае, безумоўна, праўда. Але ў ім выявілася сціпласць патрабавальнага да сябе аўтара. Кніга «Паэзія змагання» У.А. Калесніка і сёння ўспрымаецца як сур’ёзнае навуковае даследаванне, асабліва на фоне выданняў другой палавіны 50-х – пачатку 60-х гадоў. Яна стаіць у адным радзе з такім даследаваннямі таго часу, як «Беларуская савецкая проза» Ю. Пшыркова, «Паэзія праўды» Р. Бярозкіна, «Сіла слова» Р. Шкрабы, «Беларуская байка» Я. Казекі.
    На першую кнігу У.А. Калесніка адгукнуліся часопісы «Вопросы литературы», «Маладосць», «Літаратура і мастацтва». У асобе яе аўтара ў беларускае літаратуразнаўства ішоў удумлівы даследчык заходнебеларускай літаратуры.
    Гаворачы пра станаўленне творчай постаці У.А. Калесніка, нельга не адзначыць вялікага ўплыву на яго Я. Брыля. «Прыходам у літаратуру я абавязан перш за ўсё Я. Брылю, — палічыў неабходным адзначыць Уладзімір Андрэевіч у аўтабіяграфічным нарысе. — Мы пазнаёміліся яшчэ ў партызанах. У Мінску заходзіў да яго на кватэру, там сустракаў многіх пісьменнікаў. Не трэба было вялікай назіральнасці, каб заўважыць, што ў прыватных гутарках і асабістым жыцці пісьменнікі часта больш цікавыя, чым у творах. Узнікла спакуса заняцца гэтай з’явай. Захацелася стаць прапагандыстам не толькі твораў, але і складаных жыццёвых і мастацкіх біяграфій».
    Гэтае прызнанне Уладзіміра Андрэевіча дае магчымасць зразумець задуму яго другой кнігі «Час і песні». Яна ўяўляе сабою зборнік літаратурных нарысаў і партрэтаў. Кніга напісана не ў такой змушанай форме, як першая. Тая была заснавана на матэрыяле дысертацыі, дзе ёсць свае кананічныя для такіх прац патрабаванні. У нарысах кнігі «Час і песні» больш аўтарскай асабовасці. Тут выразна выявіліся парады Я. Брыля маладому даследчыку. «Янка Брыль чытаў усе мае аспіранцкія рэфераты, далікатна рабіў заўвагі па сэнсу і стылю. Слухаючы яго, я пачынаў дабівацца чалавечай натуральнасці выказвання, — прызнаваўся пазней Уладзімір Андрэевіч. — Я ўцяміў, што без сувязі з чалавекам слова пусцее і цьмее. Але, аказалася, мала знаць, трэба ўмець, ну і мець смеласць гаварыць ад сябе. Пісаць мудрагеліста ад імя нейкай абстрактнай асобы лягчэй. Брыль суцяшаў: «Нічога, усе мы, сядаючы за рабочы стол, любім нацягнуць на галаву вучоны каўпак». Памятаючы гэта, аўтар кнігі «Час і песні» ставіў мэтанакіраваную задачу: цікавы матэрыял па гісторыі заходнебеларускай літаратуры не засушыць нудным акадэмізмам і перапевамі. З другога боку, выкарыстоўваючы вядучы ў той час сацыялагічны метад даследавання, У.А. Калеснік шырока карыстаўся прыёмамі біяграфічнага метаду. Яму ўдалося паказаць, што творчасць такіх пісьменнікаў, як М. Васілёк, А. Салагуб, М. Засім, А. Гаўрылюк — гэта частка іх існасці, жыцця. Па тым часе кніга «Час і песні» вызначалася выключнай увагай аўтара да гістарычных фактаў. Яна ажыўляла мёртвыя сховішчы архіваў. У гэтым плане добрую паслугу вучонаму аказваў вопыт прадстаўнікоў культурна-гістарычнай школы. Безумоўна, прызнацца ў гэтым аўтар кнігі «Час і песні» не мог, бо ўсе акадэмічныя навуковыя школы мінулага адмаўляліся. Адзіным навуковым метадам і літаратуры, і крытыкі прызнаваўся толькі сацыялістычны рэалізм.
    Навуковы метад даследавання мастацкіх з’яў У.А. Калесніка знайшоў сваё развіццё ў кнігах «Зорны спеў» і «Лёсам пазнанае». Тут іх аўтар выявіў сябе майстрам эсэ. Пра М. Танка ён напісаў дзве кнігі. Але колькі цікавага змог сказаць яшчэ пра паэта ў літаратурным нарысе «Будзённы дзень з Максімам Танкам». У эсэ «Здымак у жыце» У.А. Калеснік раскрывае багаты ўнутраны свет Я. Брыля, асаблівасці яго мастакоўскага светабачання. Глыбокае навуковае асэнсаванне творчасці празаіка ўдала спалучаецца з асабістымі ўражаннямі ад сустрэч з пісьменнікам. У нашых літаратуразнаўчых працах не так часта індывідуальнасць творцы разглядаецца ў працэсе самога творчага акта. Аўтару кнігі «Зорны спеў» не раз даводзілася быць сведкам таго, як зараджаліся ў Я. Брыля задумы твораў і як ён увасабляў іх у вобразы і мастацкія карціны. Разам з тым, перадаючы сваё ўспрыманне творчасці празаіка, У.А. Калеснік узнімаецца да шырокіх тэарэтычных абагульненняў. Ён адзначае, што творчасць Я. Брыля з’яўляецца мастацкім сцверджаннем духоўнага багацця нашага народа. Яго творы нясуць у свет жывую праўду пра змаганне беларусаў у гады Вялікай Айчыннай вайны, пра яго нялёгкую мірную працу.
    У названых кнігах У. Калеснік узнімаецца на новую ступень у асэнсаванні заходнебеларускай літаратуры. Зроблена ўдалая спроба паставіць і вырашыць тэарэтычную праблему — асаблівасці рамантызму ў гэтай літаратуры. У.А. Калеснік прыводзіць пераканальныя довады, чаму рамантызм у літаратуры Заходняй Беларусі 20-х гадоў стаў своеасаблівай нормай і стылем. Ён аргументавана аспрэчвае ўстойлівы погляд на заходнебеларускую літаратуру як на літаратуру толькі крытычнага рэалізму. Пры гэтым удакладняе і сваю канцэпцыю, якой прытрымліваўся ў раней апублікаваных працах.
    У гісторыка-тэарэтычным плане разглядаецца праблема рамантычнай традыцыі ў беларускай паэзіі ў кнізе У.А. Калесніка «Ветразі Адысея». У цэнтры даследавання — паэзія У. Жылкі. Праз яго творчасць заходнебеларуская літаратура выходзіла на цесную сувязь з савецкай літаратурай, польскай рэвалюцыйнай паэзіяй і заходнееўрапейскімі літаратурамі.
    На высокім тэарэтычным узроўні напісана кніга У.А. Калесніка «Тварэнне легенды». У яе ўвайшло пяць адносна самастойных гісторыка-тэарэтычных артыкулаў, першы з якіх прысвечаны нацыянальнаму асветніку Скарыну, а апошні — творчасці класіка нашай літаратуры Я. Купалу. У даследаванні размова вядзецца пра пісьменнікаў розных гістарычных эпох, розных напрамкаў і творчых індывідуальнасцей. Але ёсць у ім стрыжнявая праблема, якая вызначыла назву кнігі. У ёй праведзены цікавыя назіранні, як зараджалася і як на працягу стагоддзяў развівалася нацыянальна-вызваленчая легенда беларусаў. У сваіх вывадах аўтар зыходзіць з рэальных гістарычных фактаў, творчасці Ф. Скарыны, М. Гусоўскага, В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, Я. Купалы.
    Выключная роля ў творчай распрацоўцы нацыянальна-вызваленчай ідэі, адзначае У.А. Калеснік, належала рамантыкам. У сюжэт гэтай легенды добра кладуцца лепшыя творы Я. Купалы, Я. Коласа, М. Багдановіча, М. Гарэцкага.
    У працах У.А. Калесніка пастаўлены многія важныя праблемы як гістарычнага, так і тэарэтычнага зместу. У іх вызначана і апрабіравана метадалогія, якая дазваляе іх паспяхова вырашыць. У гэтым плане працы У.А. Калесніка маюць для навукоўцаў не толькі пазнавальнае, але і метадалагічнае значэнне.

    Заўжды адчуваў і адчуваю бязмежна глыбокую павагу да Уладзіміра Андрэевіча Калесніка. Павага гэтая ідзе ад усведамлення маштабнасці яго асобы, узятай у кантэксце грамадска-палітычнага і культурна-духоўнага жыцця Беларусі.     Уладзімір Калеснік — буйнейшая фігура на небасхіле беларускай крытыкі і літаратурнай навукі 50–90-х гадоў. Цэлае паўстагоддзе працаваў гэты таленавіты пісьменнік і вучоны на ніве беларускай культуры, літаратуры, асветы! Асэнсаваць яго ролю ў распрацоўцы тэарэтыка-метадалагічных прынцыпаў пабудовы новай «Гісторыі беларускай літаратуры», у асвятленні гісторыка-літаратурнага працэсу і канкрэтных творчых постацяў — задача ў такой жа ступені ганаровая, як і складаная. Тым болей, што мы глядзім на новую «Гісторыю» як на заданне агульнадзяржаўнага ўзроўню. Не вузкае кола аўтараў удзельнічае ў яе стварэнні, а фактычна ўсе літаратуразнаўчыя сілы Беларусі. I таму вопыт даследчыкаў, якія на працягу доўгага часу вызначалі твар нацыянальнай крытыкі і літаратурнай навукі, павінен быць усебакова асэнсаваны і выкарыстаны ў новай калектыўнай працы, закліканай прадэманстраваць узровень дасягненняў не толькі беларускага літаратуразнаўства, але і ўсёй навукова-творчай думкі. Між тым практыка папярэдніх «Гісторый беларускай літаратуры» сведчыць, што вопыт многіх таленавітых даследчыкаў належным чынам не выкарыстоўваецца. А гэта збядняе ўяўленні аб нацыянальным прыгожым пісьменстве, ускладняе становішча тых, хто будзе карыстацца калектыўнай «Гісторыяй». Яно і зразумела: «Гісторыя» замацоўвае пэўную шкалу каштоўнасцяў, і тое, што туды не трапляе, як бы адсоўваецца на другі план. Гэта датычыць і канкрэтных пісьменніцкіх імёнаў, і асобных жанраў, і складаных гісторыка-літаратурных праблем. Апроч таго, хацелася б закрануць тут і яшчэ адзін аспект. Сённяшнія мемарыяльныя чытанні я асабіста разглядаю як адзін з практычных крокаў у калектыўнай падрыхтоўцы навуковай біяграфіі Уладзіміра Андрэевіча і напісанні новай навуковай «Гісторыі беларускай крытычнай думкі». Упэўнены, прыйдзе час і на кніжных паліцах з’явіцца прысвечаная Калесніку кніга ў серыі «ЖСЛ» («Жыццё славутых людзей»). Сваёй шматграннай дзейнасцю Уладзімір Андрэевіч заслужыў падобную пашану — стаць героем кнігі і заняць ганаровае месца ў «Гісторыі беларускай крытыкі».
    Перад тым, хто распачне працу над «Гісторыяй крытыкі», не-пазбежна паўстане пытанне: якую метадалогію, прынцыпы якой метадалагічнай школы браў у аснову сваёй дзейнасці Калеснік — крытык і даследчык? Змест яго прац — «Паэзія змагання» (1959), «Час і песні» (1962), «Зорны спеў» (1975), «Ветразі Адысея» (1977), «Максім Танк» (1981), «Лёсам пазнанае» (1982), «Тварэнне легенды» (1987), «Янка Брыль» (1990), «Усё чалавечае» (1993) — змест гэтага дзевяцікніжжа паказвае, што іх аўтар аддаваў перавагу т. зв. біяграфічнаму метаду як аднаму з кампанентаў культурна-гістарычнай школы. Дабратворнае ўздзеянне гэтай школы зведалі на сабе многія славутыя вучоныя, сярод якіх былі і выдатныя беларускія пісьменнікі — Максім Багдановіч, Сяргей Палуян, Максім Гарэцкі, акад. І.І. Замоцін. Чалавек энцыклапедычных ведаў, Уладзімір Андрэевіч таксама не мог не апынуцца ў сферы прыцягнення гісторыка-культурнай метадалогіі, але ўжо абноўленага зместу; ён свядома браў на ўзбраенне плённыя здабыткі папярэднікаў і творча ўзбагачаў іх жывым вопытам беларускага слоўнага мастацтва.
    У чым прывабнасць біяграфічнага метаду? У тым, што ён рэальна дапамагае раскрыць творчасць пэўнага пісьменніка ў адзінстве сацыяльна-грамадскіх і індывідуальна-псіхалагічных праяў. Прыхільнікі біяграфічнага метаду зыходзяць з усведамлення велізарнай ролі выхавання, бытавога асяроддзя, сямейнага, хатняга ўкладу, спадчыннасці, асаблівасцяў псіхічнага складу таленавітай асобы.
    Як бачым, пад увагу бяруцца як аб’ектыўныя, так і суб’ектыўныя фактары, якія ўплываюць на фарміраванне мастака і ягоную дзейнасць. Каштоўна тое, што за творчай асобай прызнаецца права на самавыяўленне і што ўнутраны свет творцы выступае тут як сфера, непадлеглая адвольнаму ўмяшанню і прымусу. Ва ўмовах жа таталітарнага рэжыму на мастака слова глядзелі як на паслухмянага выканаўцу ідэалагічных і палітычных заданняў часу. Пісьменнікам — у афіцыйнай трактоўцы — лічыўся той, хто адлюстроўваў, адбіваў, услаўляў, заклікаў, натхняў, але не той, хто тварыў новую, мастацка-вобразную рэальнасць, хто выяўляў сваё, непаўторнае, суб’ектыўнае бачанне свету. Суб’ектыўнае абавязкова ацэньвалася як вузка суб’ектывісцкае, г.зн. пазбаўленае грамадска-пазнавальнае вартасці. Суверэннасць пісьменніка як творчай асобы афіцыёзам не прызнавалася.
    Інакш кажучы, перад сумленнымі вучонымі стаяла задача рэабілітаваць на практыцы біяграфічны метад. Зусім відавочна, што гэтая рэабілітацыя ўяўляла сабой апазіцыю тагачаснай ідэалогіі. Памятаеце, яшчэ Маякоўскі пісаў, што для раппаўца «личность — всё равно, что неприличность». I падобны вульгарызатарскі погляд на ролю асобы не змяніўся з часоў РАППа і БелАППа ні ў 30-я, ні ў 50-я гады. Вось чаму мы павінны аддаць належнае тым вучоным, хто абарону асобы творцы ўзводзіў у маральны прынцып і хто гэты прынцып рабіў асновай навуковай метадалогіі. Сярод гэтых даследчыкаў быў і У.А. Калеснік.
    Звярніце ўвагу на такую цікавую дэталь, як падзагалоўкі пералічаных вышэй прац Уладзіміра Андрэевіча. Амаль у кожнай з іх прысутнічае жанравае азначэнне «літаратурны партрэт» і «нарыс». I гэтая адзнака жанравай прыналежнасці дакладна перадае сутнасць метадалогіі даследчыка, які на першы план, у цэнтр увагі паставіў вывучэнне творчай індывідуальнасці, непаўторнасці пісьменніцкай асобы. I трэба прызнаць, што напісаныя Калеснікам творчыя партрэты Максіма Танка, Янкі Брыля, Уладзіміра Караткевіча, Аляксея Карпюка, Валянціна Таўлая, Алеся Разанава, Уладзіміра Жылкі, Ніны Мацяш і многіх іншых беларускіх паэтаў, пісьменнікаў, дзеячаў культуры, напрыклад, А. Луцкевіча, I. Дварчаніна, — гэта сапраўдная класіка беларускай крытыкі і літаратуразнаўства. Вось тут і спатрэбіліся тыя назіранні, якія Уладзімір Андрэевіч назапасіў падчас сустрэч, сумесных паездак, выступленняў, гутарак, спрэчак з прыгаданымі вышэй пісьменнікамі. Звесткі, якія ён прыводзіў і якія датычылі гадоў дзяцінства, юнацтва, дадзеныя пра сямейнае выхаванне, пра хатні ўклад жыцця, пра кола знаёмстваў, дзіцячых захапленняў, узаемаадносін з прыродай і г. д. патрэбны былі не дзеля паўнаты ўзнаўлення жыццяпісу паэта, празаіка. Гэта была перш за ўсё спроба вытлумачыць прыроду таленту, адметнасць светабачання, генезіс эстэтычных схільнасцяў творчай асобы. Літаратурныя партрэты Янкі Брыля ці Уладзіміра Караткевіча таму і ўспрымаюцца як змястоўнае слова, бо іх стваральнік — Уладзімір Андрэевіч — здолеў адшукаць вытокі творчасці, асаблівасці светабачання гэтых выдатных мастакоў слова ў іх дзяцінстве, юнацтве, ва ўмовах іх сямейнага выхавання. Прычым, вызначаючы генезіс творчасці, У. Калеснік рабіў высновы доказна, пераканальна, пазбягаючы спрошчанасці і аднамернасці. Разуменне псіхалогіі творчасці, трактоўка асобы творцы не вульгарызавалася ім. I гэты момант мы павінны асабліва цаніць і выкарыстоўваць ва ўласнай практыцы як даследчыкі і літаратурныя крытыкі.
    Пры знаёмстве з кнігамі Уладзіміра Андрэевіча адразу кідаецца ў вочы, што аб’ектам яго даследавання былі не толькі вяршынныя з’явы беларускага прыгожага пісьменства (Ф. Скарына, М. Гусоўскі, Я. Купала, М. Танк, У. Караткевіч, Я. Брыль), але і постаці менш буйныя. Менавіта дзякуючы намаганням У. Калесніка ў гісторыка-літаратурны працэс была ўведзена творчасць Алеся Салагуба, Анатоля Іверса, Леапольда Родзевіча, Міхася Васілька, Піліпа Пестрака, Міхася Машары, Міколы Засіма, Алеся Рэдзькі, Ніны Тарас, Сяргея Крыўца, Алеся Мілюця і інш. Можа хто і ўбачыць тут толькі праяву мясцовага патрыятызму, але мы маем справу з прынцыпова іншым меркаваннем: У. Калеснік, зыходзячы з уласных эстэтычных арыентацый, на практыцы замацоўваў думку пра неабходнасць беражлівага стаўлення да кожнай творчай асобы. Ён лічыў: кожны паэт, празаік, драматург цікавы па-свойму, толькі трэба знайсці і паказаць тое адметнае, непаўторнае, што кожны з іх унёс у літаратуру. Паводле меркаванняў Калесніка, «мы» — гэта не механічная сума «я». Чым адметней кожнае «я», тым багацейшае нацыянальнае мастацтва. I тым мацнейшае яго ўздзеянне на канкрэтнага чытача, на духоўнае станаўленне асобы.
    У гэтай сувязі міжволі прыгадваецца размова з Уладзімірам Андрэевічам на адным з чарговых семінараў у Белдзяржуніверсітэце, дзе я апрабоўваў праблематыку «Якой быць „Гісторыі беларускай літаратуры“»? Гэта быў канец 80-х гадоў. Пры абмеркаванні майго даклада Уладзімір Андрэевіч перасцярог, каб у новай «Гісторыі» т. зв. тэндэнцыі і заканамернасці, нават калі яны будуць сапраўды новымі, не паглынулі жывую пісьменніцкую асобу, творчую індывідуальнасць. Трэба прызнаць, што гэта была своечасовая і каштоўная ў тэарэтыка-метадалагічным плане заўвага, якой і можна было чакаць, бо ніякіх заканамернасцяў па-за канкрэтнай творчай асобай у прыродзе не існуе.
    Са сказанага не вынікае, нібыта Уладзімір Андрэевіч ігнараваў ці недаацэньваў працу тых аўтараў, хто імкнуўся ўзнавіць агульны рух літаратуры на вялікім гістарычным адрэзку і раскрыць тэндэнцыі, заканамернасці, якія можна выявіць толькі пры супастаўленні розных пісьменнікаў рознай творчай арыентацыі. Не, гаворка тут пра тое, што даследчык прапаноўваў ісці да агульнага праз спазнанне індывідуальна-непаўторнага, адметнага, своеасаблівага. Гэта шлях даўжэйшы, але затое і высновы пераканальныя, бо яны пазбаўлены апрыёрнасці.
    Палемічны пафас абароны творчай асобы пранізвае літаральна кожную працу У.А. Калесніка. Надзвычай паказальны ў гэтых адносінах артыкул «Жыў-быў казачнік Рэдкі» ў кнізе «Тварэнне легенды». Казачнік пражыў болей за сто гадоў, «быў для сваіх землякоў, напэўна, постаццю незвычайнай, яны хоць і не захавалі ў памяці яго прозвішча — цяжка слыць прарокам на дамашнім сметніку, але затое клічку далі адпаведную — Рэдкі.
    Так было заведзена: цаніўся род, а не індывід, нават самабытнейшая індывідуальнасць — асколак роду».
    З імкнення глыбей спасцігнуць непаўторнасць творчай індывідуальнасці мастака і ўзніклі адметныя рысы даследчай манеры У.А. Калесніка — глыбокі аналітызм, тонкае адчуванне эстэтычнай прыроды мастацтва. Каштоўна якраз тое, што У. Калеснік арганічна спалучаў у сваіх працах цікавасць да грамадска-палітычных аспектаў творчасці і эстэтычнага ўзроўню твора. Падобная арганічнасць — рэдкі дар, бо ў жывой практыцы мы найчасцей бачым дзве супрацьлегласці — ухіл у сацыялагізатарства, недаацэнку формы і, з другога боку, пэўнае ігнараванне грамадскіх функцый літаратуры.
    У гэтай сувязі дазвольце спыніць Вашу ўвагу на адным фрагменце літаратурнага партрэта Аляксея Карпюка, дзе гаворка вядзецца пра ягоны раман «Вершалінскі рай». Тут вельмі выразна раскрыўся даследчы талент Калесніка, вызначальныя рысы яго творчай манеры — шырыня погляду на літаратуру, цікавасць да тэарэтычных праблем, да праблем жанравай формы, глыбокае веданне грамадскай гісторыі, безумоўная прынцыповасць як літаратурнага крытыка, які не баіцца публічна сказаць горкую праўду. Гэты фрагмент цікавы і тым, што раскрывае змястоўную сутнасць біяграфічнага метаду. У. Калеснік у кнізе «Усё чалавечае» падкрэсліў, што «Вершалінскі рай» вырас з краязнаўчага нарыса. I калі б А. Карпюк спыніўся на жанравай форме нарыса, дык ад гэтага выйгралі б усе — і пісьменнік, і чытачы, і беларуская літаратура. Але Карпюк, асоба актыўная, настойлівая — а гэтыя рысы характару замацавала партызанская барацьба, нямецкі палон, — некрытычна паставіўся да сябе, перабольшыў уласныя магчымасці. «...Паверыўшы ў сваю цягавітасць ды напорыстасць», малады празаік «узяўся вывалакаць нарыс на ўзровень рамана». I якім жа аказаўся вынік творчых намаганняў А. Карпюка? «Пакутніцкі эксперымент пераканаў, што раманная форма — гэта не разбухлае апавяданне ці аповесць, а тым больш нарыс. Раман — больш складаная мастацкая структура, на цэлы рад вышэйшая за аповесць, на два рады — за апавяданне і хіба на тры — за нарыс». Гаворка, як бачым, ішла не пра тое, што раман як жанр нібыта больш каштоўны за апавяданне, а пра складанасць структуры, унутранай пабудовы. Інакш кажучы, размова пераносілася ў сферу тэарэтычных праблем, што было вельмі своечасова для тагачаснай літаратуры, у якой жанр рамана выходзіў на перадавыя рубяжы, і вельмі важна было трымаць планку эстэтычных крытэрыяў на адпаведнай вышыні. Болей таго! У. Калеснік убачыў небяспечны сімптом актыўнай раманізацыі беларускай прозы шляхам механічнай перапрацоўкі апавяданняў ці аповесцяў: «Пісьменнік працаваў метадам прыбудоўвання і дабудоўвання твора». Але гэты метад паказаў сваю непрыдатнасць: «Белетрызацыя вывела нарыс з рамак дакументальных і не ўвяла ў склад жанраў чыста мастацкіх».
    Істотныя заўвагі крытычнага плану былі зроблены Калеснікам і адносна праблематыкі «Вершалінскага раю», яго ідэйнай скіраванасці: «Атэістычны пафас стаў фокусам заходнебеларускага грамадскага жыцця, у той час як на справе знаходзіўся дзесьці з боку ад цэнтру».
    Як бачым, У. Калеснік здолеў пераканальна вытлумачыць прычыны творчай няўдачы раманіста. Прычыны як суб’ектыўна-псіхалагічныя, так і аб’ектыўныя, грамадска-палітычныя. Маецца на ўвазе імкненне пісьменніка патрапіць ідэалагічным устаноўкам на сатырычнае выкрыццё рэлігіі як нібыта рэакцыйнай сілы. Падобнага роду крытыка станавілася пазітыўным фактарам літаратурна-творчага жыцця.
    Мяне заўжды захапляў высокі прафесіяналізм У. Калесніка, выключная скандэнсаванасць зместу яго прац, глыбіня выкладзенай думкі, праблемнасць артыкулаў і манаграфій. Але Уладзімір Андрэевіч быў яшчэ і выдатны палеміст. Можна не пагаджацца з ягонымі меркаваннямі, але прайсці міма іх як нібыта нецікавых нельга. Падобнай непавагі да чытача Уладзімір Андрэевіч не мог сабе дазволіць менавіта як прафесіянал, як чалавек з высокім пачуццём адказнасці за слова — вуснае і друкаванае. Ягоны разгляд вершаў, да прыкладу Г. Пашкова, — яскравае таму пацвярджэнне.
    Увогуле, трэба сказаць, што прысутнасць У.А. Калесніка ў грамадскім і нацыянальна-культурным жыцці заўжды была адчувальнай, а яго маральны аўтарытэт — нязменна высокім. Барацьба за нацыянальнае адраджэнне была і заставалася пафасам усіх крытычных прац Уладзіміра Андрэевіча.
    Трэба ўлічваць і такую акалічнасць. Сталае месца працы і жыхарства не ў сталіцы давала яму магчымасць не ўвязвацца ў групавыя спрэчкі, у дробязныя, побытавага кшталту сутыкненні, дзе вызначальнымі матывамі нярэдка былі амбіцыі. А таму слова Калесніка ўспрымалася беларускай інтэлігенцыяй як слова аб’ектыўнае, непрадузятае, прадыктаванае ў першую чаргу клопатам пра нацыянальную культуру, пра нацыянальнае Адраджэнне. Менавіта так успрыняў я Калеснікаву ацэнку маёй кнігі «Беларуская крытыка і літаратуразнаўства. 20–30-я гады» (1975), яго прыхільнае стаўленне. Я ганарыўся і ганаруся той высокай ацэнкай, бо яна была вельмі патрэбная мне, тады яшчэ маладому даследчыку, які адважыўся ўзяцца за складаную тэму. Падтрымка Уладзіміра Андрэевіча натхняла на далейшую працу.
    Тым, хто сустракаўся з Уладзімірам Андрэевічам штодзённа, ён, безумоўна, павінен бачыцца крыху інакшым, чым бачыцца мне, маім калегам: перад намі У. Калеснік паўставаў перш за ўсё як навуковец, даследчык, як тэарэтык, метадолаг і, вядома ж, як пісьменнік, аўтар сусветна вядомай дакументальна-мастацкай кнігі «Я з вогненнай вёскі...». Падчас прыезду ў Інстытут літаратуры Уладзімір Андрэевіч заўжды быў, як кажуць, цалкам адмабілізаваны, псіхалагічна і прафесійна гатовы да размовы на самыя складаныя тэмы. Ён не зводзіў навуковую спрэчку на бытавы ўзровень, і гэта было надзвычай павучальна. Дык захаваем жа ў сваім сэрцы і ў сваёй душы шчырыя пачуцці павагі да Уладзіміра Андрэевіча, а ўсё тое каштоўнае, што ён зрабіў для беларускай літаратуры, айчыннага літаратуразнаўства і крытыкі, нацыянальнай культуры, зберажом і прымножым калектыўнымі намаганнямі.

    З удзячнасцю мы ўспамінаем сёння свайго шаноўнага Настаўніка — У.А. Калесніка, які стаў нашаму пакаленню, як і многім іншым, своеасаблівым духоўным павадыром у няпростых грамадскіх умовах падчас студэнцкай вучобы, а пасля і працы ў школе, інстытуце. Ён быў агульнапрызнаным аўтарытэтам, лідэрам навуковай, асветніцкай, літаратурнай думкі на Берасцейшчыне, цэнтрам яе нацыянальнага жыцця, вакол якога гуртаваліся лепшыя творчыя сілы інтэлігенцыі. Святло Берасцейскага вогнішча праменілася на ўсю Беларусь. Згадваю, як у Мінску аспіранты па-харошаму зайздросцілі, што лёс дараваў мне вучыцца ў самога У. Калесніка.
    Ён і сапраўды быў асобай неардынарнай, інтэлігентам еўрапейскага кшталту, чалавекам адраджэнскага тыпу мыслення, які паклаў свае сілы і здольнасці на алтар любові да Беларусі. Дасведчанасць і незвычайная эрудыцыя выявіліся ў розных галінах творчай думкі: нацыянальнай, сусветнай літаратуры і гісторыі, філасофіі і эстэтыцы, мастацтве і культуры ўвогуле. Светапогляд У.А. Калесніка быў адметным спалучэннем высокіх грамадскіх і маральных прынцыпаў, вывераных асабістым жыццём. Гэта светапогляд гуманіста, адраджэнца новай эпохі другой паловы XX стагоддзя, што ўвабраў агульначалавечыя і хрысціянскія каштоўнасці. I гэта нягледзячы на неспрыяльны, супярэчлівы час барацьбы матэрыялізму з ідэалізмам, антырэлігійнай прапаганды. Але якраз у гэтую эпоху тытаны беларускай гуманістычнай думкі аб’ядноўваліся, знаходзілі апору, падтрымку, своеасаблівую энергетычную крыніцу, што жывіла іх сілы, ва ўзаемных стасунках — такім было сяброўства У. Калесніка з Я. Брылём і У. Караткевічам, А. Адамовічам. Сярод гэтых высакародных людзей і творцаў, славутых сваёй чалавечнасцю, У.А. Калеснік вылучаўся талентам вучонага-даследчыка, літаратуразнаўцы.
    Здольнасць да арыгінальнага суджэння, абумоўленага не проста абстрактным, аналітычным асэнсаваннем усебакова вывучанай жыццёвай ці мастацкай з’явы, але і эмацыянальным пранікненнем у яе, што ішло ад сэрца, душы, надавала прыцягальнасць чалавеку і вучонаму. Абаяльнасць яго павялічвалася за кошт несамавітага гумару і зычлівай іроніі, якія яскрава афарбоўвалі вусныя выступленні. Нярэдкімі былі і саркастычныя, выкрывальныя ноткі, накіраваныя супраць дылетанцтва, вульгарызацыі, эпігонства, інфантыльнасці, раўнадушша ў жыцці і навуцы. Уладзіміру Андрэевічу ўласцівы былі ўнутраная незалежнасць, разняволенасць думкі, прыроджаная справядлівасць, прынцыповасць, а таксама імпульсіўнасць і бескампраміснасць натуры. Высокі патэнцыял інтэлекту, сумленнасць вучонага, як і пачуццё ўласна чалавечай і нацыянальнай годнасці імпанавалі яго вучням і супрацоўнікам. Школа У. Калесніка выхоўвала людзей адказных і працавітых, годных і сумленных навукоўцаў, якія кіруюцца творчым падыходам да вывучэння літаратуры.
    Асабліва каштоўнымі былі для нас, яшчэ студэнтаў, урокі выхавання эстэтычнага густу. Сам Уладзімір Андрэевіч валодаў бездакорным мастацкім густам, тонкім адчуваннем слова, яго сэнсавай напоўненасці і мелодыкі гучання. На занятках па выразным чытанні ён вучыў не проста тэхніцы чытання, а ўменню данесці эстэтычную асалоду слухачу. З захапленнем мы слухалі «Аvе Маrіа» М. Танка ў выкананні Уладзіміра Андрэевіча, як і шэраг іншых твораў, па-майстэрску прачытаных ім на беларускай і польскай мовах у аўдыторыях ці падчас літаратурнай экскурсіі, у прыватнасці, па старажытнай Вільні, якую ён нам адкрыў. Смеласць мыслення, творчы пошук даследчыка выяўляліся найперш перад намі, таму што ў аўдыторыі, на лекцыях па гісторыі літаратуры, апрабоўваліся будучыя раздзелы яго кніг. У.А. Калеснік вучыў думаць і крытычна ацэньваць гісторыка-літаратурныя з’явы, бачыць іх цэласна — у адзінстве формы і зместу. Глыбінёй і пераканаўчасцю ўражвалі яго разважанні пра красу і каханне, вечнае і зямное, сэнс жыцця і смерці. Эстэтычна-філасофская змястоўнасць была дамінуючай у працах У. Калесніка, гэтым, як і літаратуразнаўчай дакладнасцю і шматахопнасцю з’яў, вызначаецца іх навуковая каштоўнасць і на сённяшні дзень.
    Кола творчых зацікаўленняў даследчыка абумоўлена было яго наватарскім і праніклівым поглядам на літаратурны працэс. У цэнтры яго ўвагі аказваліся недаследаваныя ці малавывучаныя пытанні, кардынальныя, вузлавыя праблемы гісторыі беларускай літаратуры і сучаснасці: нацыянальны заходнебеларускі рух і літаратура, літаратура і фальклор, творчасць і дзейнасць Ф. Скарыны, М. Гусоўскага і эпоха Адраджэння, роля літаратуры ў станаўленні ідэалогіі нацыянальнага адраджэння 19–20 гг., рамантызм як кірунак, творчасць М. Танка, Я. Брыля, У. Жылкі, У. Караткевіча і інш. Гісторыка-літаратурная канцэпцыя У. Калесніка ахоплівае адраджэнскія перыяды ў развіцці нацыянальнай гісторыі, культуры і літаратуры — ад старажытнасці да нашых дзён. Нацыянальная ідэя — «тварэнне» беларускай нацыянальна-адраджэнскай легенды — з’яўляецца стрыжнявой ідэяй яго прац, хоць часта ў 50–70-я гады яна вымушана была хавацца за камуфляжам ідэалагічных падвесак сацыяльнай, рэвалюцыйнай барацьбы. Разглядаючы развіццё літаратуры праз прызму адраджэнскай ідэалогіі і агульначалавечых каштоўнасцей, нацыянальнай самабытнасці і засваення здабыткаў сусветнай літаратуры, вучоны працягваў распрацоўваць плённую літаратуразнаўчую традыцыю, якая з канца 20-х гадоў была кваліфікавана як «нацдэмаўшчына». Пачынальнікам яе быў М. Багдановіч («Беларускае адраджэнне»), а развівалі ў сваёй «Гісторыі беларускай літаратуры» М. Гарэцкі і А. Луцкевіч («Нашы песьняры», «Адбітае жыцьцё» і інш.). На новым этапе гісторыі У.А. Калеснік імкнуўся рэабілітаваць традыцыю, узбагаціць яе сваімі метадалагічнымі знаходкамі, паглыбіць і развіць спачатку на матэрыяле, які быў «белай плямай» у гісторыі літаратуры XX стагоддзя, але мог стаць лепшым пацверджаннем плённасці такога даследавання і нават ілюстрацыяй узаемадзеяння нацыянальна-вызваленчага руху і літаратуры, ролі паэзіі як каталізатара беларускага адраджэння. Эпоха «адлігі» спрыяла такім доследам, але ўмовы рэалізацыі задумы былі абмежаваныя: неабходна была ўпартасць і цягавітасць, каб атрымаць доступ да засакрэчаных архіваў у розных гарадах былога Саюза і за мяжой, сустрэцца з удзельнікамі падзей і іх сведкамі, зрабіць агромністую працу па сістэматызацыі, вывучэнні і навуковым выкладзе матэрыялу, улічваючы партыйна-ідэалагічныя, класавыя прынцыпы літаратурна-крытычнай творчасці. I нарэшце, прайсці праз цэнзурныя забароны функцыянераў ад навукі, каб кнігі выйшлі, і тым самым увесці новыя імёны паэтаў, пісьменнікаў, іх творчасць, цэлыя старонкі гісторыі беларускага прыгожага пісьменства ў літаратурны працэс. З адлегласці часу нам бачыцца сапраўды тытанічная праца вучонага, неабходная для развіцця нацыянальнай культуры, літаратуры і навукі.
    У.А. Калеснік стаў першаадкрывальнікам і папулярызатарам заходнебеларускай літаратуры, па сутнасці, і творчасці М. Танка, У. Жылкі і іншых паэтаў гэтага перыяду, — у гэтым яго агульнапрызнаная вялікая заслуга. Кожная кніга была этапнай з’явай як у творчай эвалюцыі даследчыка, так і ў беларускім літаратуразнаўстве. Першым даследаваннем, якое ўбачыла свет у 1959 г., была «Паэзія змагання. М. Танк і заходнебеларуская літаратура», праз некалькі гадоў (1962 г.) выйшла кніга літаратурных нарысаў і партрэтаў «Час і песні». Пасля праз доўгі час, толькі ў 1977 годзе, з’явілася манаграфія «Ветразі Адысея. У. Жылка і рамантычная традыцыя ў беларускай паэзіі». На пачатку 80-х выйшла з друку дапоўненае і дапрацаванае выданне выбраных літаратурных партрэтаў і нарысаў «Лёсам пазнанае». Былі яшчэ і дакументальныя аповесці — «Аповесць пра Таўлая», «Пасланец Праметэя». У апошняй прыжыццёвай кнізе «Усё чалавечае» (1993 г.) раздзел панарамнага характару «Пражскі эпісталярый» адкрывае ў спрыяльны час новыя факты, матэрыялы з жыцця і дзейнасці заходнебеларускай творчай інтэлігенцыі. Па сутнасці, У.А. Калеснік усё сваё навуковае жыццё звяртаўся да абранай тэмы: адкрываў, удакладняў, развіваў, паглыбляў і зноў адкрываў. Пры гэтым вялася праца па падрыхтоўцы раздзелаў у акадэмічную гісторыю літаратуры, складанні і выданні хрэстаматыі, зборнікаў паэзіі адкрытых аўтараў. Кожная кніга вызначаецца канцэптуальнасцю і наватарствам. Яны арганічна ўкладваліся і ў агульную нацыянальна-філасофскую і эстэтычную канцэпцыю літаратуразнаўцы.
    Наватарскай была ўжо сама метадалогія даследавання. Яна ўяўляла сабой лепшы варыянт адзінства гістарычнага, сацыялагічнага (з акцэнтам на нацыянальны аспект) і эстэтычнага метадаў аналізу, але дамінуючым было вызначэнне эстэтычнай сутнасці творчых і грамадскіх з’яў. Сам У.А. Калеснік у першым даследаванні адзначаў: «Сувязь паэзіі Танка з жыццём аўтар разглядаў як сувязь эстэтычную, спыняючыся на мастацкіх асаблівасцях найбольш удалых твораў кожнай тэмы, кожнага творчага этапу». Ужо на міжнародных мемарыяльных навуковых чытаннях асэнсоўваўся, у прыватнасці, М.І. Мушынскім як асноўны метад, распрацаваны У. Калеснікам, — метад біяграфічны. I сапраўды, у метадалагічнай канцэпцыі даследчыка яму належыць базіснае месца, раўназначнае эстэтычнаму. У цэнтры аўтарскай увагі заўсёды была асоба, творчая індывідуальнасць мастака слова, яго жыццё, сямейныя і творчыя вытокі і ўплывы, характар і ўзаемаадносіны з людзьмі, грамадствам увогуле, з прыродай і Сусветам. Творца вырастаў найперш з чалавека, талент складваўся ва ўмовах жыццёвых, сацыяльных, маючы ў аснове прыродныя здольнасці. У.А. Калеснік імкнуўся выверыць і паглыбіць свае высновы, наводзячы асабістыя, сяброўскія кантакты, як гэта было, напрыклад, з М. Танкам або з роднымі, сябрамі і знаёмымі, стараўся нават пабываць у іх родных мясцінах. Усё дзеля таго, каб стварыць жывое аблічча мастака. I ў выніку мы маем кнігі літаратурных ці творчых партрэтаў, якія сталі значным укладам у літаратуразнаўстве, сталі адкрыццямі ў свой час цікавых і таленавітых паэтаў: Гальяша Леўчыка, Міхася Васілька, Алеся Салагуба, Піліпа Пестрака, Леапольда Родзевіча, Міколы Засіма і інш. Якраз заслугай У. Калесніка, як і А. Адамовіча, Р. Бярозкіна, лічыцца тэарэтычнае абгрунтаванне неабходнасці вывучэння творчай індывідуальнасці ў літаратуразнаўстве другой паловы 50–60-х гадоў.
    Паспяхова пазбягаючы схематызму ў ацэнках, даследчык адным з першых звярнуўся да цэласнага аналізу мастацкага твора як з’явы эстэтычнага парадку, у адзінстве формы і зместу. Вядучымі ў яго творчай лабараторыі былі прынцыпы аб’ектыўнасці, навуковасці. Ён імкнуўся да справядлівай крытычнай ацэнкі, застаючыся на вышыні сумленнага вучонага. I гэта было нялёгка ў варунках ідэалагічнага дыктату, рэвалюцыйна-класавых і партыйных прыярытэтаў. Таму частка матэрыялаў асядала ў архівах У.А. Калесніка (над імі старанна рупіцца яго жонка і паплечніца Соф’я Міхайлаўна і сёння). А на суд цэнзуры і чытача выносіліся матэрыялы, якія датычыліся больш рэвалюцыйна-дэмакратычнага кірунку ў заходнебеларускай літаратуры. Адраджэнскі, «незалежніцкі» кірунак у ёй не мог быць разгледжаны ў тагачасных умовах. Аднак шэраг здабыткаў у галіне філасофіі («Адвечным шляхам» I. Канчэўскага, «Гэтым пераможам!» У. Самойлы), літаратуры (творы К. Сваяка, В. Адважнага, Хв. Ільяшэвіча, Н. Арсенневай і інш.), мастацтве (Я. Драздовіч і інш.) нацыянальна-адраджэнскага, эстэтычнага кірункаў грамадскай думкі знайшлі эпізадычную ацэнку на старонках названых кніг, — і трэба аддаць даніну смеласці аўтара. Але гэтыя ацэнкі нярэдка абмежаваныя сацыялагічнай і скептычнай трактоўкай, вытрыманай у стылі непрымання ідэі «незалежнасці» Беларусі. Часткова такая з’ява тлумачыцца яго палітычнымі поглядамі.
    I нават улічваючы гэты аспект, Калеснік як даследчык ніколі не быў павярхоўным. Яго праніклівы погляд сягаў у глыбінны, філасофскі сэнс творчасці, ён шукаў адзнакі таленту і выяўляў яго самабытнасць (у адносінах і да тады «забароненых» паэтаў ці другараднага прадстаўніка рэвалюцыйнага крыла). Ужо ў першай манаграфіі выявіліся наватарскія падыходы, прыёмы даследчыка. Творчасць М. Танка разглядалася як арганічная частка ўсёй заходнебеларускай літаратуры, стваралася своеасаблівая гісторыя ўсяго заходнебеларускага літаратурнага і грамадска-культурнага працэсу праз ускосныя дадзеныя, супастаўленні з іншымі пісьменнікамі, устаўныя звесткі сацыялагічнага, гістарычнага і мастацтвазнаўчага характару. Перад намі разгортваецца шырокая панарама (таксама і ў кнізе «Час і песні») беларускага руху ў 20–30-я гады, дзейнасць КПЗБ і розных арганізацый рэвалюцыйна-дэмакратычнай арыентацыі, асабліва Грамады, іх органаў друку, раскрываецца з’ява масавай паэзіі рэвалюцыйна-рамантычнага кірунку і разглядаецца творчасць яго прадстаўнікоў. Крытык асэнсоўваў прычынна-выніковыя сувязі паміж грамадскім рухам, жыццём і станаўленнем творчай асобы, яго светапоглядам. Здольнасць уважліва аналізаваць вобразную сістэму, спасцігаць унутраную задуму, бачыць істотнае ў прыродзе таленту дазволілі даследчыку сказаць свежае слова пра вершы і паэмы Танка, яго мастацкі стыль, наватарства. Імкненне спасцігнуць своеасаблівую логіку, філасофію творчасці мастака слова стане адметнай рысай стылю У. Калесніка. I найбольш яна выявіцца ў адной з найлепшых прац «Ветразі Адысея. У. Жылка і рамантычная традыцыя ў беларускай паэзіі». Прасочваючы творчую эвалюцыю паэта ў кантэксце заходнебеларускай літаратуры, савецкай, польскай і еўрапейскай паэзіі, даследчык раскрывае генезіс і развіццё рамантызму ў сусветнай літаратуры, яго ўплыў на станаўленне беларускага рамантызму, развіццё патрыятычнай легенды ў заходнебеларускай паэзіі. У шматлікіх тэарэтычных выкладках, ілюстраваных аналітычным разглядам паэтычных твораў А. Міцкевіча, Я. Купалы, К. Сваяка і іншых, падаецца вызначэнне сутнасці, прыроды, адметнасці рамантызму і рэалізму як раўнапраўных метадаў, стыляў і кірункаў. У. Калеснік уступае ў палеміку з навукоўцамі, якія зводзілі развіццё беларускай літаратуры да аднаго метаду і кірунку — рэалізму, асэнсоўвае эстэтычную ролю нацыянальнай міфалогіі і фальклору ў працэсе фарміравання літаратуры, іх творчае засваенне, асіміляцыю, асучасніванне ў рамантызме. Разглядаючы нацыянальна-адраджэнскую і эстэтычна-філасофскую змястоўнасць вершаў і паэм Жылкі, іх рамантычную вобразнасць і сімволіку, Уладзімір Андрэевіч робіць тонкія назіранні над сутнасцю красы, хараства, кахання, высокай духоўнасці, свабоды мастака і іншых мастацкіх катэгорый. Даследчык яшчэ раз сцвердзіў адметнасць свайго сінтэтычнага дару — крытыка-эстэта і філосафа.
    У.А. Калеснік меў непасрэднае дачыненне і да вывучэння крытычнай думкі Заходняй Беларусі, прыцягваючы па неабходнасці гэты матэрыял да асэнсавання творчасці асобных паэтаў і літаратурнага працэсу ў цэлым. Яшчэ пры выбары тэмы дысертацыйнай працы Уладзімір Андрэевіч арыентаваў мяне на даследаванне творчасці крытыкаў А. Луцкевіча, У. Самойлы, А. Станкевіча, М. Танка, Р. Шырмы. Пры непасрэдным вывучэнні архіўных матэрыялаў мне давялося ўпэўніцца ў тым, што гэтыя творчыя асобы былі цэнтральнымі фігурамі заходнебеларускай крытыкі, другім словам, яшчэ раз пацвердзілася здзіўляючая дасведчанасць і шырыня ведаў нашага Настаўніка. Эпізадычныя ацэнкі дзейнасці крытыкаў мы можам знайсці ў яго працах. Некаторыя з фрагментарных ацэнак уяўляюць цікавасць выразнай і прынцыповай пазіцыяй іх аўтара, сумленнага чалавека і бескампраміснага даследчыка. Так, прызнаючы неардынарнасць творчай індывідуальнасці А. Луцкевіча, яго «самасць», якая дала б яшчэ большы плён у публіцыстыцы і крытыцы пры іншым стане грамадскага жыцця, У.А. Калеснік стрымліваўся ад яго маральнай рэабілітацыі, звяртаў увагу на складанасць і супярэчлівасць яго жыццёвага шляху, які патрабаваў вывучэння і асэнсавання. Шмат новых фактаў даведаліся мы з ліставання У. Жылкі і А. Луцкевіча, якое вялося вакол праблем нацыянальнага і агульначалавечага зместу літаратуры («Пражскі эпісталярый»). Аднак прафесійная крытыка не атрымала належнай ацэнкі, таму што «незалежніцкія» пазіцыі аўтаматычна выключалі ў савецкую эпоху мажлівасць яе вывучэння, — іменна таму аб’ектыўна цэласнай карціны, якую б мог даць такі праніклівы даследчык, як У. Калеснік, у выніку мы не маем.
    Даследуючы рэвалюцыйна-рамантычны накірунак заходнебеларускай паэзіі, ён аддаваў перавагу прадстаўнікам новай фармацыі ў грамадаўскай і камуністычнай, народнафронтаўскай крытыцы — Л. Родзевічу, А. Салагубу, М. Танку, Р. Шырму і іншым. Увогуле даследчык трапна вызначае пераважна публіцыстычны характар літаратурнай крытыкі рэвалюцыйна-дэмакратычнага кірунку, якая «часта не ўлоўлівала і недаацэньвала эстэтычных характарыстык і разыходжанняў у мастацтве».
    Такім чынам, спадчына У.А. Калесніка мае асаблівую тэарэтычную каштоўнасць і практычнае значэнне. Наватарскія тэндэнцыі ў метадалогіі літаратуразнаўчага аналізу, якія яскрава выявіліся ў працах на заходнебеларускую тэматыку, сталі сведчаннем замацоўвання даследчыкам сваёй нацыянальнай і мастацка-крытычнай канцэпцыі, якая сваімі гранямі-знаходкамі судакраналася з еўрапейскай эстэтыкай і развівала беларускую традыцыю. Гуманістычная аснова і высокапрафесійны, эстэтычна-філасофскі ўзровень даследаванняў, цікавых і карысных для кожнага пакалення навукоўцаў і студэнтаў, надаюць канцэпцыі У.А. Калесніка класічны характар.

    Неяк у Крошыне, што на Баранавіччыне, ля паўнаводнай і шчодрай Шчары непаўторны Уладзімір Калеснік крышачку прыпыніўся і пачаў чытаць вершы:

    Хтось расчэсваў зялёныя сосны,
    Што адкінулі кудры назад.
    Аб начах тых смалістых і росных
    Я ніяк не магу расказаць.

    І хоць сёння ўсхвалёваны ранак Паліць смагаю мяккую сінь,
    Але ўсё ж сумаваць яшчэ рана,
    Калі можна падняць парусы!

    А потым, нібы правяраючы, спытаў:
    — Чые яны?
    Не задумваючыся, я адказаў: «Анатоля Іверса, з яго першай кнігі 1939 года «Песні за загонах», а верш называецца «Хтось расчэсваў зялёныя сосны». Больш таго, вядомейшы беларускі літаратуразнавец і пісьменнік Уладзімір Калеснік здзівіўся, калі я яму сказаў, што гэтую кнігу «Песні на загонах» нават трымаў у сваіх руках… Што цікава, нараджэнец Слонімшчыны славуты Алег Лойка таксама адзначыў: «Я люблю вершы А. Іверса пра лес: і раннія — «Хтось расчэсваў зялёныя сосны», і сённяшнія яго радкі-прызнанні: Сярод яловых готык Заўжды я не чужы…
     …Гэты незабыўны дзень, асаблівы тым, з якой любоўю і натхненнем чытаў твор аднаго з маіх блізка знаёмых, паважанага і любімага паэта вядомейшы і дасведчаннейшы даследчык заходнебеларускай літаратуры Уладзімір Калеснік, запомніўся, запаў мне на ўсё жыццё. Прайшоў час, і я атрымаў ліст ад Анатоля Іверса, у якім ён зноўку запрашаў да сябе ў госці, сярод іншых слоў паэт пісаў: «У Баранавічах на вуліцы Барысаўскай… жыла вельмі добрая для нас сям’я. Муж Уладзімір Арцюх даўно памёр. Сын Яўген з кватэры адышоў, пайшоў па ваеннай лініі, але жыў у Баранавічах. На Барысаўскай засталася адна маці Марыя…». А далей знайсці і перадаць прывітанне… Праўду кажучы, я і не ведаў, хаця і вывучыў біяграфію паэта, што ён быў жыхаром майго сучаснага горада, што ён працаваў у ім — тадышнім абласным цэнтры. Канешне, я адразу выканаў яго просьбу, а потым і паспяшаўся ў госці. Дык аказалася, што ў паэта неаднойчы гасцяваў і шчыраваў і Уладзімір Калеснік, як гэта рабілі і Піліп Пестрак, і Янка Брыль, і Алег Лойка, і іншыя вядомыя і славутыя людзі Беларусі. Іван Дарафеевіч Міско паказваў мне здымкі, зробленыя У. Калеснікам — сапраўдным фотамастаком! А побач завіхалася яго жонка — гаспадыня Ніна, якой ён прысвяціў цудоўны верш «Развеяліся хмары» і даслаў мне ў Баранавічы. …Моцная, верная дружба паміж Анатолем Іверсам і Уладзімірам Калеснікам прайшла не толькі цераз іх жыццё, а як найчасцей здараецца ў творцаў, і цераз іх працы. Так, я чытаю верш паэта «Лясныя дарогі» са зборніка «Прыдарожныя сосны» і выпісваю такія радкі:

    Сумаваць яшчэ рана
    Я распытваў у лася,
    Ці дудар стаіць, здаровы?
    Фыркнуў лось — і казка ўся
    Пра прыгоды дударовы.
    Не, не ўся. Далей нясі
    Праз туманную пялёнку.
    І Калеснік між асін
    Падхапіў мяне на плёнку.

    А ў канцы радкоў ёсць зноска, дзе напісана: «Уладзімір Андрэевіч Калеснік — беларускі пісьменнік, доктар філалагічных навук, прафесар, аўтар некалькіх кніг па даследаванні заходнебеларускай літаратуры». Вось так увекавечыў Анатоль Іверс свайго сябра, тамака ёсць і здымак У. Калесніка, які зняў паэта-сланімчаніна на лясной дарозе…
    Я гартаю кнігі Уладзіміра Калесніка і ўсюды знаходжу, што пяро даследчыка «гаворыць» і пра Анатоля Іверса. Уладзімір Андрэевіч адзначае, што «Анатоль Іверс самы значны, пасля Таўлая, паэт з ліку тых, каго вылучыла рэвалюцыйная Слонімшчына ў даваенны час», у матэрыяле «Братанне з Караткевічам» Калеснік піша, які нялёгкі час выпаў пасля вайны Івану Дарафеевічу: «За сталом у Бурсевічаў прыгадалі Іверса і пачалі скрушліва гаварыць пра няўдзячны час, які абрынуўся на яго. Упаўнаважаны ЦК КПБ на Слонімшчыне, нехта Анішчык, блаславіў яго на работу ў Слонімскі магістрат, каб увайшоў у давер ды інфармаваў партызан аб намерах акупантаў. Той сумленна выконваў небяспечныя даручэнні. Улады, пранюхаўшы пра яго сувязь з партызанамі, захапілі і расстралялі жонку сувязнога. Дадам, і не толькі жонку Веру, але і бацьку паэта, абое загінулі і, мабыць, спалены ў печах у сумнавядомым канцэнтрацыйным лагеры Калдычэва, што ля маіх Баранавічаў. У змаганні з фашыстамі загінуў брат Іверса, бацька жонкі паэта і шмат іншых суродзічаў. Сам Іверс цудам збег з горада ў лес, яго папярэдзіў сябра. Цяпер жа, пасля вайны, яму замест падзякі адмовілі ў даверы, выжылі з газеты, пасадзілі на падсочку. Я чытаў той загад № 18 ад 31 жніўня 1947 года, дзе паэта звальнялі з пасады ў рэдакцыі «Вольная праца» з 1 верасня. Тадышні рэдактар знайшоў: «Правда, помехой в работе была его беспартийность». Вось што Іван Дарафеевіч пра тое ўспамінае («Слонімскі веснік», 1996, № 9): «І пасля вайны я не зазнаў спакою. Двойчы выкідвалі з работы. Сакратар Баранавіцкага абкама партыі таварыш Ажгірэй сказаў мне ў вочы: «Работали у немцев. Не внушаете политического доверия». Гэта замест таго, каб разабрацца па сутнасці. А раённыя падгалоскі пайшлі яшчэ далей. Бачыце, ім не падабалася, што гавару па-беларуску, называлі нацыяналістам». У Слоніме член Саюза пісьменнікаў СССР з 1940 года застаўся без працы. Яму дапамог з Баранавічаў яго колішні таварыш і друг па гімназіі Уладзімір Арцюх, ён не толькі даў яму працу на сваім прадпрыемстве, але і месца для жыцця ў сваім дамку па вуліцы Барысаўскай… У адной з маіх папак ляжыць сто пісем Івана Дарафеевіча, гэта вельмі цікавыя і павучальныя лісты нязломнага, бескарыслівага і бескампраміснага чалавека…
    Я перакладваю на сваім стале шматлікія кнігі Уладзіміра Калесніка і падораныя асабіста зборнікі паэзіі самім Анатолем Іверсам і зноў нібы адчуваю галасы іх абодвух, зліўшыхся ў маім любімым творы «Хтось расчэсваў зялёныя сосны».

    З процьмы думак —
    Не вытканых кроснаў —
    Мне запомніўся ўзор-дзераза…
    Былі ночы — іх аблыталі сосны,
    Што адкінулі кудры назад.

    Ёсць у Анатоля Іверса цудоўны зборнік «Я пайшоў бы ўслед за летам», а мне так карціць замяніць у ім слова «лета» і прачытаць так: «Я пайшоў бы ўслед за Вамі, Паэт!..».

    1998

    З кнігі: Жыццё і творчасць Анатоля Іверса : успаміны, згадкі, рэцэнзіі, прысвячэнні, пісьмы, фотаздымкі. Мінск, 2012. С. 21–47.

    Калі я паступаў у Брэсцкі педінстытут (у 1968-м), дык разам з заяваю паслаў у прыёмную камісію свае першыя вершыкі. Мне ўяўлялася, што тут вучаць не толькі на настаўнікаў, але і на паэтаў.

Ля альтанкі Марылі.
Падчас падарожжа
па літаратурных мясцінах

У рэшце рэшт, мала памыляўся, бо, стаўшы студэнтам, у кабінеце літаратуры ўбачыў партрэты інстытутскіх выпускнікоў — Міхася Рудкоўскага, Міколы Купрэева, Васіля Жуковіча, у філфакаўскай насценнай газеце — вершы трэцякурсніка Міколы Пракаповіча, абразкі другакурсніка Алеся Зайкі… А тут яшчэ «ссыльнага» Алеся Разанава пасялілі ў наш пакой, калі аціх вядомы канфлікт вакол беларускасці ў БДУ. Ім апекаваліся тады сам наш рэктар Сяргей Гусак і ён, Уладзімір Калеснік. Ды чаму толькі «тады»? Алесь і Уладзімір Андрэевіч ведаліся даўно, яшчэ з таго часу, калі першы быў шасцікласнікам і вызначыўся на абласным конкурсе школьных сачыненняў.

Падчас сустрэчы з дзядзькам Юзікам.
Сярод студэнтаў Алесь Каско (крайні злева)

    Моцна заняты працаю ў інстытуце і ўласнай творчасцю, У. Калеснік цікавіўся ўсімі і ўсім, радаваўся кожнаму парастку, асабліва дужаму і перспектыўнаму. Курыраваў інстытуцкі літгурток, запрашаў вядомых пісьменнікаў са сталіцы і наладжваў дыспуты пра новыя кнігі, не прапускаў пасяджэнняў абласнога літаб’яднання, якім кіраваў, прымаў у сябе на кватэры ўсякага «смелага» аўтара або адказваў яму лістом на ліст. Калі пра літаратурнае настаўніцтва казаць моваю педагогікі, дык асноўнай формай для яго была акурат «індывідуальная работа з вучнем» (вучнем найперш здольным, вартым траты сіл і часу). А гэта: з праўдзіваю ўважлівасцю перагортваць рукапісныя і вершы, і вершыкі, тасаваць і бласлаўляць іх у друк, а калі не «ідуць» — весці перамовы з дырэктарам выдавецтва ці, як трэба, і з самім міністрам; чытаць ледзь не кожную публікацыю і кожны чарговы зборнік, адгукацца ў прэсе, уводзіць імя аўтара ў вушы прыёмнай камісіі СП; нарэшце ўпарадкоўваць разам з паэтам кнігу выбранага і пісаць да яе прадмову мала меншую за аўтарэферат, а то і за кандыдацкую дысертацыю… Пры гэтым адно зрэдку буркнуць, што, маўляў, з-за растакое вашай лірыкі-мурлырыкі ён мусіць ставіць у чаргу да свайго рабочага стала самога Скарыну ці Караткевіча. Але ўсё паспяваць зрабіць. І не зважаць, што не менш мацёрыя калегі пачынаюць папракаць за «местачковы патрыятызм» або «манапалізацыю» крытыкі.
    Такая форма настаўніцтва мяжуе з бацькоўскай апекаю і мецэнацтвам. Каму і шкодзіла яна, дык гэта самому настаўніку, бо забірала процьму часу, фізічных і маральных сіл, псіхалагічна ўзбуйняла — хай сабе і вельмі рэдкія — памылкі і расчараванні. Затое нешта не сустракаў я пакрыўджаных вучняў, якія наракалі б на залішнюю сяброўскую апеку: маўляў, скоўвала. Ставала Уладзіміру Андрэевічу і мудрасці, і педагагічнага такту, і чалавечай павагі да маладзейшага, каб не пасягаць на ягоную свабоду. А ўрэшце, моцная творчая натура сам, ён хацеў бачыць такую ж натуру і ў вучню, што і станавілася галоўным гарантам плённасці ўзаемных стасункаў. Аўтарытэт настаўніка, папярэджваў ён у адным з артыкулаў, можа лёгка пахіснуць слабага паэта, а паэт-асоба ў адказ на крытыку яшчэ больш умацуецца на абраным шляху. Свабоду творчай асобы У. Калеснік сцвярджаў адназначна, без агаворак: «…мастак не можа дайсці праўды без эмоцый і перабораў, таму мае права гаварыць усё, што хоча, і рана ці позна давядзецца гэтае права афіцыйна прызнаць і ў нас, без гэтага мастацтва і яго галоўны стрыжань — літаратура — завянуць, страцяць прэстыж і дома, і ў свеце». (Залатыя, надзённыя словы, шаноўны настаўнік!)
    Кажучы пра вучняў У. Калесніка, маю на ўвазе найперш паэтаў-землякоў, хоць, магчыма, не ўсе яны лічаць сябе такімі; нехта не супадаў у поглядах, аднак у большай ці меншай ступені падпадаў пад ягоную ўвагу. Спакусліва, але рызыкоўна «прысвойваць» таго, хто сягаў у шырокі кантэкст жыцця, эстэтыкі, літаратуры, у космас думак і пачуццяў Скарыны, Гусоўскага, Купалы… Вялікія папярэднікі жывуць у кожным нашчадку, і той, хто браўся за даследаванне іхняга жыцця і творчасці, пісаў і пра сённяшніх нас — берасцейцаў, гарадзенцаў, менчукоў, — дбаючы пра будучыню ўсёй нацыянальнай культуры.

З творчай сябрынай

    Дык жа і непасрэднай увагаю не абмінаў ён маладых паэтаў з іншых абласцей і са сталіцы. Ці шмат мэтраў літаратуры і знаўства аб ёй не пагрэбавала напісаць хоць адну-другую так званую бягучую рэцэнзію на адметную публікацыю ў перыёдыцы або на асобны паэтычны зборнік? А Уладзімір Калеснік падаваў узоры такіх рэцэнзій. Мне, напрыклад, дасюль памятаецца грунтоўны ягоны аналіз у «ЛіМе» за 1984 год кніжкі Генадзя Пашкова «Зямлю слухаю». І выснова ягоная: «…паэтычная творчасць — справа куды больш цяжкая, чым гэта сёння здаецца… І дай божа дачакацца таго часу, калі маладыя паэты адчуюць гэта самі. Тады і мае заўвагі стануць прымальнымі, больш таго — будуць дапоўнены аўтарам, ён убачыць такія хібы, якія мне бачыць не пад сілу. Гэта і будзе нармальны творчы рост». Не выбачаўся перад аўтарам, а саўдзельнічаў у ягонай творчасці, ягонай будучыні…

На мастацкай выставе ў Берасці.
Уладзімір Калеснік,
Алесь Каско, Васіль Дэбіш

    Адно што мы, берасцейцы, больш чым хто пачуваліся несамотна і пэўна побач з ім. Ягоную прысутнасць усведамлялі не без гонару і спаўна, калі сябры-калегі з іншых «правінцый» з прыкметнай зайздрасцю падкрэслівалі: «У вас ёсць Калеснік, і гэтым усё сказана».
    Затое і прагал пасля страты бачым надзвычай вялікі. Хто заменіць настаўніка? Хіба што ўсе разам — тыя, хто «аперыўся» з ягонага крыла.
    Хіба што ў пэўнай долі…

    …А вось яшчэ адзін вельмі дарагі мне аўтограф: «А.Т. Каўка — з павагай і ўдзячнасцю за канцэпцыю гістарычнай справядлівасці ў адносінах да нашай спадчыны. Ул. Калеснік». Сваю кніжку «Тварэнне легенды» з такім надпісам Уладзімір Андрэевіч прыслаў мне, калі я цяжка хворы, зусім нямоглы, ляжаў у Брэсцкай абласной бальніцы. Ці трэба гаварыць, што такая ацэнка маёй сціплай працы па напісанні нарыса аб гісторыі Іванаўскага раёна з вуснаў выдатнага пісьменніка была для мяне гаючымі лекамі. І зноў жа ўспаміны…

Аўтограф
Уладзіміра Калесніка чытачам

    З Уладзімірам Андрэевічам я сустракаўся рэдка, можа тры ці чатыры разы, але сустрэчы гэтыя назаўсёды запалі ў душу. Выдатны пісьменнік, таленавіты даследчык беларускай літаратуры, умелы педагог быў і цудоўным чалавекам. Ён вызначаўся добразычлівасцю да людзей, дабрата свяцілася ў яго вачах. Аднойчы (не ведаю ўжо з якой нагоды) ён прыехаў у Іванава. Вырашыўшы свае справы, зайшоў у рэдакцыю. Помніцца, што размова ішла пра літаратуру, я распытваў, як збіраўся матэрыял і пісалася кніга «Я з вогненнай вёскі…». Тут я даведаўся, што, апроч усяго, Уладзімір Андрэевіч добра валодаў фотаапаратам — калі яны з Янкам Брылём і Алесем Адамовічам збіралі па Беларусі матэрыял для кнігі, то ён зрабіў многа здымкаў для ілюстрацыі гэтага ўнікальнага выдання.
    Неяк мы загаварылі пра ўмовы для літаратурнай працы. З лагоднай усмешкай Уладзімір Андрэевіч нагадаў, як на пачатку сваёй працы ў Брэсце жыў з жонкай у невялікім пакойчыку, дзе амаль усе сцены былі застаўлены кніжкамі, ля акна стаяў невялікі столік. Дык вось у той пакойчык заглянуў аднойчы Піліп Пестрак. Агледзеўшыся, ён сказаў: «У цябе ж цудоўныя ўмовы для літаратурнага занятку». Гэтаму пісьменніку, які многа часу правёў у турэмных камерах, цесны пакойчык здаўся ледзь не раскошай.
    Калі я праводзіў Уладзіміра Андрэевіча, на калідоры нам сустрэўся Мікола Купрэеў. У гэтага паэта быў перыяд жыццёвага разладу — без пэўнага занятку, а значыць і без якога-небудзь заробку, нават без дакументаў ён бадзяўся па Брэстчыне, заходзіў у рэдакцыі, дзе ў яго былі знаёмыя, за мізэрны ганарар браўся хоць за якую работу.
    — А ты, Мікола, усё яшчэ цыгануеш? — прывітаўшыся, звярнуўся да яго Уладзімір Андрэевіч.
    Адчуваючы сябе ніякавата перад сваім інстытуцкім настаўнікам, які часта адзначаў яго літаратурныя здольнасці, ён вінавата пакруціў галавой.
    І тады Уладзіміру Андрэевічу, відаць, захацелася хоць як-небудзь падбадзёрыць таленавітага паэта:
    — У «Літаратуры і мастацтве» падрыхтаваны твае вершы да друку. У бліжэйшым нумары з’явяцца…
    У.А. Калеснік заўсёды падтрымліваў здольную літаратурную моладзь. Аднойчы мне давялося прымаць удзел у сумесных выступленнях перад чытачамі нашага раёна літаратараў Брэстчыны і Валынскай вобласці Украіны. Я бачыў, як ён зацікаўлена, я б сказаў, з нейкім замілаваннем слухаў вершы паэтаў Міхася Рудкоўскага, Ніны Мацяш, Міколы Пракаповіча. Як сціплы чалавек, ён не вылучаўся сярод сваіх выхаванцаў, вёў гутарку нароўных, дасціпна жартаваў. Павагай і тактоўнасцю прасякнуты і яго артыкулы аб літаратарах. У сваёй прадмове да зборніка вершаў Міколы Засіма ён піша, што ў апошні час, збіты з тропу недальнабачнымі літаратурнымі крытыкамі, гэты паэт-самародак нярэдка пісаў і невылечна слабыя вершы. І калі яму гаварылі, што той ці іншы верш слабаваты, ён адказваў: «Нічога-нічога, я дома па ім яшчэ гэблікам прайдуся». «Але гэбліка дома не было», — піша У.А. Калеснік. І тут, здаецца, усё зразумела.
    Згадваючы ўсё гэта, мяне не пакідае адчуванне нейкай сваёй віны перад добрым чалавекам. Справа вось у чым. Атрымаўшы ад У.А. Калесніка згаданую вышэй кніжку з аўтографам, я не паспеў падзякаваць за кнігу і добрыя словы ў мой адрас. Пісаць жа потым (калі пакінуў бальніцу) здавалася позна. Рашыў дачакацца чарговай сустрэчы і тады выказаць сваю сардэчную ўдзячнасць. Ды вось не дачакаўся… Уладзімір Андрэевіч пакінуў гэты свет… Крыўдна і балюча на сэрцы…

    Барвовы верасень з яго зорнымі і яшчэ па-летняму цёплымі начамі высвеціў для беларускай літаратуры цэлае сузор’е знакамітых пісьменнікаў. Менавіта ў гэтым месяцы нарадзіліся Ніл Гілевіч, Сяргей Грахоўскі, Анатоль Грачанікаў, а што да Максіма Танка і Уладзіміра Калесніка, то яны не толькі сябравалі, але і свае юбілеі адзначалі ў адзін дзень — 17 верасня. На літаратурным небасхіле зорка Уладзіміра Калесніка гарыць ярка і непагасна. Добры дзясятак ягоных кніг узнаўляюць гісторыю заходнебеларускай літаратуры, асобныя творы прысвечаны разгляду давераснёўскай паэзіі Максіма Танка, Уладзіміра Жылкі, Валянціна Таўлая, тонкі і дасведчаны крытык з’яўляецца аўтарам шэрагу вучэбных дапаможнікаў для педінстытутаў і універсітэтаў, акрамя таго, разам з А. Адамовічам і Я. Брылём ён напісаў вядомую кнігу «Я з вогненнай вёскі...». Былы партызан, Уладзімір Калеснік і сам зведаў усе жахі вайны: быў падпольшчыкам у верхнім Наднямонні, мінёрам дыверсійнай групы, камандаваў узводам, узначальваў штаб маладзёжнага атрада ў Баранавіцкім партызанскім злучэнні. Пасля перамогі скончыў Мінскі педагагічны інстытут і аспірантуру пры ім, кіраваў мясцовым аддзяленнем СП Беларусі. Прафесар, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі імя Якуба Коласа, Уладзімір Андрэевіч Калеснік для берасцейскіх літаратараў на дзясяткі гадоў стаў чулым выхавацелем, настаўнікам, добрым сябрам, і, несумненна, кожнаму з нас, яго ўдзячных вучняў, ёсць што расказаць пра гэтага мудрага чалавека, славутага беларускага педагога, крытыка і літаратуразнаўцу.
    Вячэрні Брэст тою даўняй зімою, надзіва мнагаснежнай і мяккай — з сумётамі ды без маразоў, быў па-казачнаму чароўны і прыгожы. Магчыма, так здавалася мне, палескаму правінцыялу, які прыехаў у абласны цэнтр на нейкія месячныя курсы, аднак дзівоснае відовішча запомнілася надоўга. Вуліцы яшчэ малазнаёмага горада, да самых акон замеценага нядаўнімі завеямі, скрадвалі крокі па рыпучым снезе, глушылі шум аўтамабіляў, і нават не верылася, што такая цішыня наогул можа стаяць на пагранічным ускрайку неабсяжнай імперыі. Убаку, над Бугам і Мухаўцом, у раёне легендарнай крэпасці, трапяталася электрычнае зарыва, цемру там раз-пораз праціналі водбліскі далёкіх агнёў, і ўсё дрыготкае мора святла тут, пасярод ярка ілюмінаванага Брэста, уяўлялася суцэльным велізарным вогнішчам — зыркім, ды ўсё ж па-зімоваму стылым і халодным.
    Не ведаю калі, раней ці пазней, Уладзіміру Калесніку засвяцілася свежая і сакавітая метафара, але сваю цудоўную аповесць пра колішні і сучасны літаратурны рух на Брэстчыне знакаміты пісьменнік так і назваў — «Берасцейскае вогнішча». Пра гэты твор, які прываблівае перш за ўсё высокай эрудыцыяй аўтара, глыбінёй аналізу і дакладнасцю ацэнак, гаворка будзе ніжэй, а пакуль што вернемся ў той далёкі, казачна прыгожы і заснежаны вячэрні Брэст. Як добра помніцца, стаяла зіма 1969 года і, кажучы радкамі вядомай песні, тады «мы были молоды, бродили мы по городу». Глыбокі снег пад махрыстымі ад інею прысадамі побач са мной таптаў белавежскі рамантык і першы брэсцкі паэт Міхась Рудкоўскі. Якраз напярэдадні ён атрымаў станоўчую выдавецкую рэцэнзію на сваю трэцюю кнігу вершаў «Позвы», і таму настрой у яго быў адпаведны — зычлівы і лагодны. Тут жа, у цэнтры Брэста, калі праходзілі паўз някідкі мураваны будынак, дзе месцілася рэдакцыя абласной газеты, Міхась Рудкоўскі раптам схамянуўся:
    — Ах, чорт, ледзь не забыў! Сёння ж Калеснік збірае літаб’яднанне. Пайшлі, хоць паглядзіш на жывога класіка.

Уладзімір Калеснік,
Мікола Цялічка, Алесь Разанаў,
Мікола Купрэеў.
Творчы дыялог

    На той час, трэба сказаць, абласная «Зара» ўжо друкавала мае вершы, і, зразумела, пабываць у рэдакцыі на пасяджэнні «Заранкі» было вельмі зманліва. Зноў жа хацелася сапраўды ўбачыць строгага крытыка і прафесара Уладзіміра Калесніка, якога ведаў па кнізе «Час і песні», шматлікіх літаратуразнаўчых публікацыях у ЛіМе і часопісе «Полымя». Ведаў таксама, што Уладзімір Андрэевіч іменна ў Брэсце, акрамя літаратурна-крытычных прац, напісаў шэраг вучэбных дапаможнікаў і падручнікаў для філолагаў. Вось з такім цікавым чалавекам, які для многіх берасцейскіх паэтаў стаў у прамым сэнсе хросным бацькам, мне, пачаткоўцу, і выпала сустрэча ў той далёкі і незабыўны студзеньскі вечар.
    Па крутой лесвіцы на другі паверх, дзе ў кабінеце добразычлівага рэдактара «Зары» Пятра Суцько звычайна збіралася абласное літаб’яднанне, услед за Міхасём я падымаўся з нейкай унутранай насцярогай і баязлівасцю. Хадзілі чуткі, што масціты кіраўнік «Заранкі» не дужа шануе хоць старых, хоць маладых творцаў, чые вершы не робяць даверу, і з гэтай прычыны блізкае знаёмства з Уладзімірам Калеснікам выклікала пэўную трывогу. Седзячы за рэдактарскім сталом, ён сапраўды непаважліва глядзеў на тых, хто сваім спазненнем перапыняў працу літаратурнай суполкі, аднак, калі заяўляўся навічок, ветліва запрашаў яго прайсці і заняць вольнае месца. Цішком, стараючыся не грукаць, мы, відавочныя парушальнікі дысцыпліны, праціснуліся ў самы цёмны кут службовага пакоя, але наша наіўная хітрасць тут жа была заўважана і ацэнена належным чынам.
    — Міхась! — даволі строга і насмешліва сказаў Уладзімір Андрэевіч. — Ты як самы вядомы бард Берасцейшчыны мог бы сесці і бліжэй. Тваё слова нешта ды значыць. А гэты, насуплены, што ўваліўся разам з табой, хто такі?
    — Мой зямляк, выхаванец Васіля Праскурава, — збянтэжыўся Міхась Рудкоўскі і назваў маё прозвішча.
    — Чуў. Але няхай спачатку пачытае вершы, — буркнуў незадаволены кіраўнік «Заранкі» і тут жа пачаў разбіраць творы нейкай маладой паэткі.
    Слухалі яго ўважліва, ды і слухаць было каму: прасторны рэдактарскі кабінет ледзь умясціў берасцейскіх знаёмых мне і незнаёмых літаратараў, сярод якіх, несумненна, мала хто не суцяшаў сябе надзеяй хоць у старасці паказытаць лысіну лаўровым вянком. Недалёка ад мяне засяроджана, напэўна абдумваючы сваю чарговую элегію, сядзеў таленавіты Мікола Купрэеў, за ім, наструніўшы чуйны слых, прыгнуўся рускамоўны Анатоль Гарай, збоку ад іх нервова камячыў у пальцах лісцінку з вершам будучы публіцыст, аўтар многіх кніг Мікола Панасюк. Ганарліва, у атачэнні маладых прыгожых паэтак, хутчэй за ўсё студэнтак педінстытута, наводдаль прыціхлі неразлучныя Мікола Пракаповіч і Алесь Каско. За асобным сталом у вэрхале папер задумліва праціраў акуляры тагачасны сакратар літаб’яднання Уладзімір Вялічка. Адным словам, «Заранка» была ў поўным зборы, але, як кажуць, у цеснаце, ды не ў крыўдзе.
    Педагог ад Бога, мудры, вопытны настаўнік творчай моладзі, Уладзімір Калеснік, паслухаўшы нашы вершаваныя творы, для кожнага аўтара знайшоў цёплае слова, кожнаму даў талковую параду: каму з прыязнай усмешкай, каму — з добрай доляй іроніі, каму — і зусім строга. Але ніхто не пакрыўдзіўся. Запомнілася, што менавіта на гэтым пасяджэнні літаб’яднання Мікола Пракаповіч, тады яшчэ малавядомы старшакурснік Брэсцкага педінстытута, прачытаў свой змястоўны верш «Ходзікі». Уладзімір Андрэевіч верш пахваліў, адзначыў яго вобразнасць і метафарычнасць, глыбіню думкі, а ўвогуле ўсе ацэнкі славутым майстрам даваліся досыць асцярожныя, не абразлівыя, з той разумнай пазіцыі, што «надежды юношей питают». Гэта я кажу дастаткова ўпэўнена, бо ў той жа самы вечар, у тым жа прасторным рэдактарскім пакоі мяне таксама змусілі паказацца з уласнымі рыфмамі на ясныя вочы берасцейскай багемы. Цяпер ужо цяжка сказаць, пры якой думцы засталася ўся тагачасная «Заранка», а вось з вуснаў шаноўнага крытыка і літаратуразнаўцы давялося выслухаць цікавую і павучальную лекцыю.
    На здзіўленне, мае вершы Уладзіміра Калесніка як быццам не зацікавілі: гаварыць ён пачаў пра Ганцаўшчыну ўвогуле, пра тое, што гэта край сівых легенд і паданняў, славуты палескі кут, дзе калісьці жылі і тварылі вядомыя казачнікі — Рэдкі, Азёмша, Кравец. Менавіта тут збіраў скарбы фальклору Сержпутоўскі, менавіта тут, у вёсцы Люсіна, на пачатку веку натхняўся казкамі жыцця Якуб Колас. З асаблівай цеплынёй у голасе Уладзімір Андрэевіч нагадаў, што цяпер у Ганцавічах плённа працуе празаік-нарысіст Васіль Праскураў, успомніў Міхася Рудкоўскага, Івана Кірэйчыка і Міколу Купрэева, якія свой творчы шлях у літаратуру пачалі на ганцавіцкай паэтычнай зямлі. Вядома, я слухаў уважліва і, прызнаюся, трошкі пачуваўся няёмка, бо пра многія цікавыя моманты з гісторыі свайго краю даведаўся ўпершыню. Між іншым выдатны знаўца Палесся ўсё тое, аб чым гаварыў у незабыўны студзеньскі вечар, пазней не адзін раз паўтарыў у сваіх кнігах і артыкулах. Што да маіх вершаў, то і тут была важная і прыемная для мяне выснова:
    — Пакінь — нешта выберам для літаратурнай старонкі.
    Вось так і адбылося знаёмства з гэтым патрабавальным і строгім, зычлівым і шчодрым чалавекам — Уладзімірам Калеснікам. Сапраўды, як у той добрай казцы: была снежная зіма, быў цудоўны вечар, была дзіўная сустрэча, якая запомнілася на ўсё жыццё. Яе, тую даўнюю сустрэчу, нельга забыць хоць бы з такой прычыны, што наш брэсцкі Калеснік, як мы яго цёпла называлі паміж сабой, у далейшым меў істотны ўплыў на маю літаратурную творчасць. Прозвішча маладога паэта, які, паводле вызначэння настаўніка, «вылецеў з-пад крыла Васіля Праскурава», усё часцей пачало з’яўляцца не толькі на старонках абласной «Зары». Я і сягоння шчыра ўдзячны Уладзіміру Андрэевічу за яго ўвогуле прыхільную ацэнку маіх першых паэтычных кніг «Касавіца» і «Чырвоны грабеньчык». Калі ж у выдавецтве «Мастацкая літаратура» рыхтаваўся да друку новы зборнік «Верасное палясоўе», ён, «наш брэсцкі Калеснік», папрасіў паказаць яму рукапіс, што я і зрабіў. Прайшло небагата часу, і аднойчы ў той жа «Зары» масціты кіраўнік літаб'яднання надрукаваў падборку з дасланых вершаў і прадмоўку «Чакаючы кнігу паэта...».
    Тая кніга, нарэшце, пабачыла свет, і адразу ж з-пад пяра Уладзіміра Андрэевіча з’явілася ўжо і зусім аб’ёмная, даволі цёплая і прыязная рэцэнзія «Галініцца верш», надрукаваная ў абласной газеце на самым відавоку. Крытык назваў мацнейшыя і слабейшыя бакі ў творчасці аўтара, адзначыў «узросшую плошчу судакранання асобы паэта з жыццём» і тут жа, папракаючы выдаўцоў, шчыра пашкадаваў, што некаторыя творы, прачытаныя ім яшчэ ў рукапісе, не ўмясціліся ў тоненькі зборнік, гвалтоўна абрэзаны з меркаванняў эканоміі паперы і ганарарных сродкаў.
    Цяпер гэты папрок, мабыць, прагучаў бы крыху наіўна, таму што сёння закрываюцца і самі выдавецтвы, але тады, напрыканцы сямідзясятых, заўвага аўтарытэтнага чалавека мела прынцыповае значэнне, і, можа таму ўжо наступная мая кніга «Засевак Радзімы» выйшла ў значна большым аб’ёме і вартым увагі мастацкім афармленні. Ведаю, што гэтак жа балюча Уладзімір Калеснік перажываў за кнігі Міхася Рудкоўскага, трывожыўся за лёс Міколы Купрэева, і наогул усім, каго хоць трошкі цаніў і паважаў, стараўся дапамагчы, чым толькі мог. Па тэлефоне ці ў час асабістых сустрэч ён цікавіўся новымі творамі Васіля Праскурава, а яго арыгінальную аповесць «Рута-мята» прачытаў з алоўкам у руках і, зразумела, даў каштоўныя парады. «Рута-мята» пасля друкавалася ў газеце «Зара» і заваявала сур’ёзны поспех у чытачоў. Не скажу, што з Уладзімірам Андрэевічам я сустракаўся досыць часта — усё-такі Ганцавічы далекавата ад Брэста, аднак і выпадковыя, і знарок прызначаныя сустрэчы з ім добра запомніліся, а некаторыя з іх сёння магу ўзнавіць у дэталях, успомніць многае з таго, што гаварыў мне альбо каму-небудзь іншаму самы шаноўны на Берасцейшчыне літаратар, крытык і вучоны — наш добры сябра, наш мудры дарадца і настаўнік.

Падчас паэтычнага свята ў Люсіне.
Уладзімір Калеснік, Віктар Гардзей,
Алесь Каско, Сяргей Казак

    Чамусьці на памяць часцей за ўсё прыходзіць 1982 год, багаты на радасныя і сумныя падзеі, год, калі бачыцца з Уладзімірам Калеснікам даводзілася ледзь не кожны месяц. Яшчэ вясною, дзесьці ў красавіку, у Люсінскай сярэдняй школе, дзе калісьці працаваў Якуб Колас, адкрываўся літаратурна-краязнаўчы музей, названы імем вялікага песняра. Не трэба казаць, што гэта была вельмі важная падзея ў культурным жыцці вобласці. На адкрыццё музея ў Люсіна прыехала літаб’яднанне «Заранка» ледзь што не ў поўным сваім складзе. Столькі літаратараў, пераважна маладых і ўжо вядомых паэтаў, Ганцаўшчына яшчэ не бачыла. Цёпла сустрэтыя тутэйшым начальствам, яны правялі творчы вечар у раённым Доме культуры, а на другі дзень перад імі гасцінна адчыніліся дзверы знакамітай школы. Музей Якуба Коласа, аформлены з вялікай любоўю і добрым мастацкім густам, усім спадабаўся, хоць, мабыць, не менш спадабалася калгаснікам, настаўнікам і вучням сама сустрэча з прыезджымі літаратарамі. Гледачы цёпла прынялі выступленні Васіля Праскурава, Ніны Мацяш, Міколы Пракаповіча, Алеся Каско, Алега Мінкіна, украінскага паэта Пятра Маха, але, здаецца, самы вялікі поспех выпаў на долю Уладзіміра Калесніка, які, здзівіўшы прысутных незвычайнай эрудыцыяй, падарыў музею цэлую вязанку сваіх кніг. Вечарына ў школе зацягнулася аж на некалькі гадзін, а працягвалася на беразе Дубаўскога возера, пад славутымі Ядвісінымі дубамі, дзе на пачатку веку блукаў закаханы аўтар трылогіі «На ростанях».

Уладзімір Калеснік,
Васіль Праскураў, Алег Мінкін.
Творчыя сустрэчы на Ганцаўшчыне

    У Люсіна сябры абласнога літаб'яднання прыехалі з добрым настроем, усе вясёлыя ды ў гуморы, але і ад’язджалі яны поўныя светлых уражанняў ад сустрэчы з дзівоснымі палескімі мясцінамі. Паэтычны, песенны «рафік» з гасцямі да самай мяжы з суседнім раёнам праводзілі ганаровым экскортам начальніцкая «Волга», калгасная легкавушка, наш рэдакцыйны «уазік». Пад калматымі хвоямі спыніліся, шчыра развіталіся, і той «рафік», надта гаманкі пасля ганцавіцкіх пачастункаў, пачаў аддаляцца, знікаць у густой смузе Машукоўскага лесу — прапаў з вачэй, але не з памяці. Уладзімір Калеснік, усёй душой любячы сваю «Заранку», якая на той час, здаецца, ужо мела статус абласнога аддзялення Саюза пісьменнікаў, застаўся вельмі задаволены, што ўдалося сабраць найлепшых берасцейскіх паэтаў разам, вывезці іх на прыроду, як сам казаў, у край сівых легенд і паданняў. На другі дзень ён пазваніў у рэдакцыю, падзякаваў за цёплы прыём, а роўна праз чатыры месяцы, у верасні, пазваніў зноў і запрасіў Васіля Праскурава і мяне на свой юбілей — у верасні нашаму белавежскаму літаратурнаму зубру спаўнялася шэсцьдзесят гадоў. Ужо ў Брэсце, на цудоўнай вечарыне, я, прыгледзеўшыся да суседзяў па застоллі, з прыемнасцю пераканаўся: «Заранка» ва ўсёй красе і бляску і тут была ў поўным зборы, таму што гасціннасць самога Уладзіміра Андрэевіча сапраўды не мела мяжы.
    Юбілейная вечарына, як цяпер помню, праходзіла ў вялікай і доўгай, нібы абора, банкетнай зале гатэля «Інтурыст». Павіншаваць шаноўнага пісьменніка прыехалі і прыйшлі яго даўнія сябры, былыя партызаны, філолагі педінстытута, абласныя кіраўнікі. Людзей сабралася — яблыку няма дзе ўпасці. Побач са мною, з прыходу, сядзелі Міхась Рудкоўскі, Зінаіда Дудзюк, Алесь Каско, а дзесьці там, у канцы залы, кажучы па-сучаснаму, «тусаваліся» Янка Брыль, Аляксей Карпюк, Васіль Праскураў. Сярод знакамітых гасцей багата каго я зусім не ведаў, таму з увагай слухаў іх віншавальныя тосты. Сам жа юбіляр, літаральна патанаючы ў абярэмках кветак, пачуваў сябе няёмка і болей маўчаў, чым гаварыў, што ўвогуле на яго не было падобна. Ён жа любіў сяброўскія бяседы, умеў, захапіўшыся тэмай, весці доўгую нітку размовы — толькі сядзі ды вастры вушы, усё больш пераконваючыся: перад табой вельмі шчыры, вельмі дасведчаны чалавек! Тады ж, на сваім юбілеі, Уладзімір Андрэевіч быў трошкі сумны і збянтэжаны — не чакаў, мабыць, што ў яго столькі сяброў. Вечарына закончылася позна, і мы з Васілём Праскуравым дабіраліся ў гасцініцу «Буг» пяшком цераз увесь горад, таму што было добра пасля апоўначы, і, зразумела, гарадскі транспарт ужо не хадзіў.
    У розныя часы, у розных абставінах Уладзімір Калеснік запомніўся мне такім, якім і быў на самай справе — то жартоўна-іранічным, то нахмурана-журботным. Тым летам, калі ў суседняй Польшчы ўзбунтавалася «Салідарнасць», ён моцна перажываў, што нават лепшыя сябры з Варшавы перасталі яму слаць лісты. Пра гэта Уладзімір Андрэевіч паскардзіўся Васілю Праскураву — з ім, берасцейцам, аднойчы мы выпадкова спаткаліся каля гатэля «Буг» і разам зайшлі ў тутэйшы рэстаран папалуднаваць. «Наш брэсцкі Калеснік» тады быў нахмураны, заклапочаны, седзячы за сталом, ён прызнаўся, што шукае сабе замену, хоча перадаць літаратурныя справы Берасцейшчыны каму-небудзь маладому, а сам пойдзе на пенсію, зоймецца толькі ўласнай творчасцю. Хутчэй за ўсё, гэта была мара стомленага чалавека, бо дапамагаць здольнай моладзі ён так і не кінуў да канца свайго жыцця. Разгубленага, зніякавелага, як у ваду апушчанага я запомніў Уладзіміра Андрэевіча яшчэ адзін раз — праз год пасля чарнобыльскай катастрофы, у Ганцавічах, на пахаванні Васіля Праскурава. Але не будзем пра сумнае, балючае і горкае, тым болей, што свайго добразычлівага настаўніка я ведаў і вялікім, непапраўным аптымістам.
    Вось ужо колькі дзесяцігоддзяў для мяне асабіста сапраўднай энцыклапедыяй колішняга і цяперашняга літаратурна-грамадскага жыцця на Берасцейшчыне стала ці не самая лепшая кніга Уладзіміра Калесніка «Зорны спеў». Напісана яна як добры мастацкі твор і чытаецца з захапленнем, запамінаецца іменна светлым аптымізмам і верай у беларускае нацыянальнае Адраджэнне. Тут у цесным суседстве можна бачыць слаўныя імёны Францыска Скарыны, Міколы Гусоўскага, Паўлюка Багрыма, Ігната Канчэўскага, Алаізы Пашкевіч, з нашых сучаснікаў — Максіма Танка, Янкі Брыля, Піліпа Пестрака і многіх іншых, чыю творчасць аўтар глыбока даследуе і аналізуе. Поўнае ўяўленне пра ўсёабдымны, маштабны талент буйнога вучонага і літаратуразнаўцы дае, напрыклад, ягоная аповесць «Берасцейскае вогнішча». Гэта яркая кніга пра пачатак нашага роду, змястоўны і аб’ёмны летапіс ці, сказаць дакладней, уважлівы агляд былых і сённяшніх літаратурных набыткаў багатай на гістарычныя падзеі зямлі. У аповесці Уладзімір Андрэевіч не забыў нікога, успомніў усіх, хто мае хоць якія творчыя задаткі, кожнай сястрыцы, як гаворыцца, раздаў па завушніцы. Асобныя раздзелы мудры настаўнік прысвяціў «інжынеру барыкад» Піліпу Пестраку, пакутнай і таленавітай Ніне Мацяш, удумліваму Алесю Разанаву. З нейкім бацькоўскім замілаваннем, з асаблівай пяшчотай і любоўю напісаўся ў «нашага брэсцкага Калесніка» і нарыс пра творчасць Міхася Рудкоўскага «След блакітнага аленя». Ёсць нейкая наканаванасць, няўлоўная таямніца ў тым, што яшчэ ў 1967 годзе белавежскі рамантык прысвяціў Уладзіміру Андрэевічу выдатны верш «Мой дзед быў сельскім кавалём», дзе, між іншым, засяроджваюць увагу такія радкі:

    Спакойна дзед мой паміраў,
    не паміраў, а дагараў,
    не дагараў ён, а згараў,
    як вугаль ў горне.

    Свае мімалётныя згадкі пра старэйшага таварыша, настаўніка і дарадцу можна было б і не заканчваць на такой сумнай, журботна-шчымлівай ноце, калі б не вось гэтая акалічнасць. Тая, што з іржавай касой, убілася ў берасцейскую літаратурную сябрыну і забірала іх, маіх сяброў, аднаго за адным, з жудаснай метадычнасцю — праз кожныя чатыры гады. Забірала найярчэйшых. Спачатку Васіля Праскурава, потым Міхася Рудкоўскага, потым — незабыўнага Уладзіміра Калесніка. I кожны волат не дагараў, а згараў — ад болю і пакут, ад таго, што на зямлі засталося багата непаробленых імі спраў. Пасля вялікіх і незаменных страт берасцейскае вогнішча, вядома, не патухла — свеціць, блішчыць, хоць разгараецца марудна і цяжка, і пакуль што святло яго не такое яркае і зыркае, як у тыя мілыя і слаўныя часы, калі па заснежаным вечаровым Брэсце можна было хадзіць, прынамсі, без боязі за сваё жыццё, у чароўнай цішыні любуючыся палахлівымі водбліскамі электрычнага зарыва, якія трапяталіся над стромымі мурамі, дзесьці далёка за Бугам і Мухаўцом.

Творца

    Па-сапраўднаму таленавіты чалавек не зайздросціць чужой славе, не баіцца канкурэнцыі, а шчыра радуецца чужой творчай удачы ці праяве здольнасцей у некага, па-сапраўднаму таленавіты чалавек заўсёды загружаны справамі і задумамі, але не шкадуе часу на тое, каб памагчы пачаткоўцу, падтрымаць яго. Такі быў Уладзімір Андрэевіч Калеснік.
    Хачу расказаць пра самую першую сустрэчу з ім, бо яна асабліва яскрава сведчыць пра характар Уладзіміра Андрэевіча.
    Пасля дзесяцігодкі я працавала на будоўлі ў Белаазёрску. Тады ж упершыню надрукавала вершы ў бярозаўскай раёнцы. Аднойчы знайшоў мяне на працы высокі ўсмешлівы чалавек у чорным берэце, шэрай куртцы, назваўся Уладзімірам Калеснікам. Я не магла паверыць, што спецыяльна сустрэцца са мною прыехаў сапраўдны пісьменнік з Брэста, не ведала, як сябе паводзіць, разгублена маўчала.
    У пакоі было шумна, пад галас будаўнічай тэхнікі Уладзімір Андрэевіч нешта гаварыў мне, а я амаль нічога не чула. Зразумела толькі, што ён чытаў мае вершы і запрашаў паступаць у педінстытут.
    Ён быў настаўнікам, таленавітым, прыроджаным, лічыў сваім абавязкам дапамагаць маладым вызначыць свой шлях, пільна сачыў за ростам таленту, дапамагаў выплываць з небяспечных жыццёвых віроў.
    На жаль, я не выкарыстала добрую параду Уладзіміра Андрэевіча, тады мяне зусім не вабіла праца настаўніка. Хацелася мець грунтоўную тэхнічную прафесію, таму паступіла ў Брэсцкі інжынерна-будаўнічы інстытут.
    Толькі на трэцім курсе адважылася паслаць свае вершы ў «Зарю», дзе яны адразу былі надрукаваны, а кіраўнік абласнога літаб’яднання У.А. Калеснік запрасіў мяне на выступленне ў інтэрнат педінстытута. У гэтым выступленні браў удзел паэт Алесь Разанаў, здаецца, тады ён сам яшчэ быў студэнтам.
    Я падышла да Уладзіміра Андрэевіча пасля выступлення, чым яго вельмі расчаравала, бо ён хацеў, каб тут прагучалі і мае вершы.
    Пісьменнік, педагог, навуковец, У.А. Калеснік быў адораны шматлікімі талентамі: ён цудоўна маляваў і фатаграфаваў, займаўся разьбою па дрэве і сталярствам. Шматграннасць асобы выклікала цікавасць да самых разнастайных галін навукі і мастацтва, гэта быў інтэлектуал з энцыклапедычна шырокімі і глыбокімі ведамі. Як сапраўдны творца, ён будаваў вакол сябе таленавітае, стваральнае асяроддзе, не стамляўся шукаць здольных людзей, дапамагаў ім зразумець сваё прызначэнне, вызначыць свой жыццёвы шлях, адчуць сябе асобаю, адказнаю не толькі за ўласны лёс, але і за лёс Радзімы і ўсяго Свету.

Уладзімір Калеснік, Віктар Гардзей,
Данута Бічэль-Загнетава, Зінаіда Дудзюк
на сустрэчы з берасцейскімі студэнтамі

Запавет

    Сучаснікі не могуць быць суддзямі папярэднікам. Задача новых пакаленняў зразумець тых людзей, што жылі раней, каб зрабіць адпаведныя высновы ў выбары ўласнага шляху. А паколькі паэты і празаікі пасля сябе пакідаюць не проста дакументальныя звесткі, а эмацыянальныя споведзі, насычаныя душэўнымі парываннямі і памкненнямі, жывым рухам думкі, дык яны аказваюцца пад пільнаю ўвагаю даследчыкаў, бо праз жыццёвы шлях адной асобы можна ўбачыць пэўны этап гісторыі ўсяго народа. Адным з таленавітых і апантаных даследчыкаў мастацкай творчасці папярэднікаў і сучаснікаў быў Уладзімір Андрэевіч Калеснік, які захоплена і пільна ўзіраўся ў магутныя постаці Францыска Скарына, Міколы Гусоўскага, Анатоля Альшэўскага, Гальяша Леўчыка, Міколы Засіма, Уладзіміра Караткевіча, Максіма Танка і шмат іншых. Гэтыя людзі мелі легендарныя лёсы. Яны не проста праіснавалі пэўны тэрмін на зямлі, а імкнуліся ўласным прыкладам змяніць свет да лепшага, размаўляючы з цэлым народам узнёслымі вершамі ці мудраю прозаю.
    «Сакрэт мастацкай творчасці не ў суме прафесійных ведаў і навыкаў, нават і не ў працавітасці, а ў маштабах асобы мастака, у здольнасці чалавечай душы ўбіраць у сябе, акумуліраваць і выказваць самыя вострыя і балючыя праблемы жыцця, матэрыялізаваць у слове дух часу. Вось чаму толькі ў творчым парыве рашаюцца мастакі часам гаварыць пра сваё прызванне, пра місію паэтычнага слова». На тытульным лісце кнігі — аўтограф Уладзіміра Андрэевіча: «Зінаідзе Дудзюк з пажаданнем творчых поспехаў. 12.ІХ.1981. Брэст. Ул. Калеснік».
    Трэба прызнацца, што поспехі на той час мае былі яшчэ ніякія. Я толькі падрыхтавала і здала ў выдавецтва «Мастацкая літаратура» першы зборнік вершаў «Праводзіны птушак», які выйшаў у 1983 г. Але гэты аўтограф яскрава гаворыць пра тое, як верыў Уладзімір Андрэевіч у маладых людзей, як чакаў з’яўлення новых творцаў, што не баяўся авансам заахвоціць пачаткоўца пахвалой, падтрымкай, добрым словам. У ягонай душы шчасліва ўжываліся таленавіты прафесійны пісьменнік і выдатны педагог.
    Гартаючы кніжку, я знаходжу ранейшыя мае заўвагі на палях і падкрэсленыя радкі. Тады кніжкі У.А. Калесніка былі для мяне як падручнікі, з дапамогаю якіх можна было спасцігаць творчую лабараторыю іншых творцаў, каб, гледзячы на іх, вучыцца пісаць нешта сваё.
    «Паэт бачыць і балюча адчувае драматычны разрыў паміж гуманістычнымі ідэаламі, якія выпрацавала перадавая сусветная культура, і цынічнай, драпежнай рэальнасцю рынкавых адносін. Часта энергія верша, яго пафас поўняцца драматызмам перападаў паміж светам гуманістычнай культуры, сусветна вядомымі міфамі, легендамі, вобразамі, выпрацаванымі народным геніем, і вульгарнай цынічнай явай спажывецтва, бізнесу, каланіяльнага драпежніцтва. Лірычны герой то западае душой у светлую мару — легенду, то вяртаецца да сузірання бездухоўна нялюдскай явы. На гэтых перападах і пераключэннях свядомасці паўстае востры драматызм актыўнага эстэтычнага ўспрымання, духоўная драма сучасніка». Гэта зноў жа ўрывак з кнігі У.А. Калесніка, памянёнай вышэй, выдадзенай у 1981 г., але напісана так, быццам слынны пісьменнік і сёння жыве сярод нас і назірае за рэчаіснасцю.
    У мяне захоўваецца шэсць кніжак з аўтографамі Уладзіміра Андрэевіча. Гэта каштоўная бібліятэчка, якую я берагу і час ад часу звяртаюся да яе, каб яшчэ і яшчэ раз судакрануцца з глыбіннай мудрасцю твораў, напісаных не толькі розумам, але і захопленым сэрцам, гуманістычнай інтуіцыяй душы.
    На тытульным лісце кнігі «Лёсам пазнанае» рукою Уладзіміра Андрэевіча напісана: «Зіне Дудзюк — таленавітай паэтэсе, актыўнай удзельніцы берасцейскай літаратурнай сябрыны. 20.V.1983 г. Ул. Калеснік». Атрымаць у падарунак грунтоўную кнігу нарысаў, аб’ёмам больш чым паўтысячы старонак, прысвечаных пераважна паэтам, якія паходзілі з Заходняй Беларусі, маладой аўтарцы, у якой толькі-толькі выйшаў першы тоненькі зборнічак вершаў было вялікім гонарам і магутнаю падтрымкаю. Не толькі высакародны жэст, але і сам змест кнігі, выяўляючы незвычайныя лёсы пісьменнікаў — Гальяша Леўчыка, Міхася Васілька, Алеся Салагуба, Піліпа Пестрака, Міколы Засіма, якія нарадзіліся на гэтай жа зямлі, як бы паказваў прыклады розных жыццёвых і творчых шляхоў. Уладзімір Андрэевіч разглядаў асобу ў кантэксце таго часу, які выпаў на яе долю, і ў тых варунках, якія з годнасцю перажывалі творцы, не здраджваючы свайму высокаму прызначэнню і прызванню, нягледзячы на тое, што адбывалася з імі ў жыцці.
    «Многае залежыць ад прыроджаных рыс, многае ад знешніх умоў. Так, напрыклад, з нашаніўскай кагорты песняроў толькі асобныя прайшлі праз турмы і ссылкі, а з ліку заходнебеларускіх паэтаў — амаль усе. Нацыянальны ўціск аказаўся тут больш «кваліфікаваным»: творчыя і грамадскія старонкі пісьменніцкіх біяграфій падраўняліся». (Цытата з кнігі «Лёсам пазнанае»). Слынны крытык выяўляў знітаванасць долі пісьменнікаў з лёсам народа, іхняе шчырае жаданне дапамагчы людзям, і, калі не пракладаць шлях да лепшае будучыні, дык хоць бы ісці ў першых шэрагах, каб будзіць і клікаць за сабою астатніх. «Умовы жыцця далучалі беларускіх паэтаў да патрыятычнага слугавання натуральна, з першых крокаў, бо творчыя сцежкі вялі тады проста на прасцяг вызваленчага руху народа».
    Адным з гэтакіх барацьбітоў быў і Анатоль Альшэўскі, ураджэнец Бярозы, горада мне не чужога, менавіта там у раёнцы ўпершыню былі надрукаваныя мае вершы. Дакументальную аповесць «Пасланец Праметэя» Уладзімір Калеснік прысвяціў гэтаму няўрымсліваму і адважнаму рэвалюцыянеру, імкнучыся зразумець тыя пачуцці, якія прымушалі Анатоля Адамавіча адмовіцца ад спакойнага і ўладкаванага жыцця дзеля ідэі. Але трэба памятаць, што тыя, хто стаіць пры ўладзе, далёка не заўсёды імкнуцца ўвасабляць гуманныя ідэі ў жыццё. Найчасцей пра ідэі шмат гаворыцца, а робіцца ўсё наадварот. У 1937 г. Анатоля Альшэўскага напаткаў пакутніцкі шлях незаконнай рэпрэсіі, дакладней сказаць, знішчэння той самай уладай, на якую ён паклаў сваё натхнёнае жыццё. Анатоль Адамавіч быў таленавітым публіцыстам, гарэнне душы ўкладаў найчасцей у ананімныя артыкулы, якія друкаваліся ў падпольных выданнях. Ягоная дачка вырасла ў дзіцячым доме, бо маці дзяўчынкі — Фаіна Цыгельніцкая, — таксама была рэвалюцыянеркаю, а гэты занятак не дазваляў жанчыне мець сям’ю, клапаціцца пра дзяцей. Яна ахвяравала сваё жыццё дзеля ідэі, якая калі і спраўдзілася, дык не самым лепшым чынам, бо шмат што забрала ў яе. Сям’ю ёй замянялі калектывы, у якія трэба было ўжывацца ці згуртоўваць іх вакол сябе.
    Уладзімір Андрэевіч шчымліва піша пра ўражанні ад сустрэчы з дачкою Анатоля Альшэўскага Інай Анатольеўнай: «Мы гаворым з Інай пра новую для яе работу на кафедры ў педінстытуце, жартуем, але ніяк не магу я вызваліцца ад дзіўнага пачуцця: увесь час бачыцца мне яна, дарослая жанчына, вучоны, педагог, тым дзіцем, што, выхоўваючыся «калектыўна», з першых дзён сваёй свядомасці ахвяроўвала калектыву бацькоў. А яны ішлі служыць той справе, цаны якой яшчэ не ведала яе дзіцячая галоўка. І ажывае гэтае адчуванне, калі гаворка заходзіць пра бацьку. Мы, дарослыя, ведаем, што лепш бывае асабістага не закранаць. Але яно само выплывае на паверхню. Прыгадвае дачка вафельны бацькаў ручнічок. Падпольшчык прынёс яго калісьці дамоў у Бярозу, аддаў сястры Зоі памыць, а тая паглядзела і сказала, што тут, у Польшчы, такіх ручнікоў не прадаюць і не ўжываюць, і лепш яму ўзяць ручнік саматканы. Так і застаўся ў куфры бацькаў ручнік. Сямейная рэліквія — адзіная асабістая рэч няўрымслівага, слаўнага чалавека, рэвалюцыянера».
    На кнізе «Пасланец Праметэя» аўтограф наступнага зместу: «Зіне Дудзюк — паэтэсе, для якой краязнаўчыя тэмы таксама бываюць паэтычнымі. 15.ІІІ.1985. Брэст. Ул. Калеснік». Сапраўды, каго з паэтаў не цікавілі і не захаплялі паданні, легенды і факты гісторыі роднага краю. Яскравым прыкладам выкарыстання ў творчасці фальклорных крыніц з’яўляецца паэзія Уладзіміра Жылкі. Але зноў жа лепш звярнуцца да аўтарытэтнай думкі У.А. Калесніка, які адзначыў, што У. Жылка «смела ўпісаўся ў прагрэсіўна-рамантычную плынь беларускай паэзіі і ўзбагаціў яе новымі ідэямі і вобразамі. Патрыятычная сімволіка такіх яго вершаў, як «Меч», «Палімпсест», «Праметэй», «Вершы аб Вільні», пашырае традыцыйныя межы гераічнай вобразнасці, якімі карысталася беларуская лірыка. Так, у адным з названых твораў пераасэнсоўваецца казачны матыў выворвання земляробам зачараванага прадмета («алешыны»), які ажывае і становіцца дзіцем. («Пяснярскі лёс» — прадмова У.А. Калесніка да зборніка вершаў Уладзіміра Жылкі «Пожні».

     Хто мужны, хто смелы, хто дужы,
     Хто цэлем працят залатым,
     Над тым неўладарныя сцюжы
     І лёс не ўладарны над тым.

    …Так пісаў у адным са сваіх вершаў У. Жылка. І гэтыя радкі можна цалкам аднесці і да асобы Уладзіміра Андрэевіча, які з вялікай любоўю і веданнем справы ўклаў гэты зборнік. Уражваюць не толькі вершы, але і дзённікавыя запісы паэта, які памёр маладым чалавекам:
    «1923 г. 15 сакавіка.
    Смерць саўсім не страшыць, нават больш: яна жаданая госця. Пужае жах жыцця — жорсткі і няўломны, (няўмольны). Я баюся пустаты і хаосу, а яны паўнаўладныя. Песні хаосу заўсёды з намі, чортавы, праклятыя песні. Толькі на час праяснее неба нашага духоўнага свету, і здаецца (здаецца толькі) гармонія». Гэта напісаў паэт у дваццаць тры гады, а памёр у высылцы ад сухотаў, два месяцы не дажыўшы да сваіх трыццаці трох.
    Уладзімір Андрэевіч вяртаў з забыцця імёны выдатных людзей, якімі ва ўсе часы была багатая Беларусь, і адначасова прагнуў бачыць побач з сабою маладых творцаў, здатных годна выконваць уласнае прызначэнне. Зборнік Жылкі «Пожні» укладальнік падараваў мне з пажаданнем: «Сей насустрач ранняй вясне. Добрага плёну. 6.III. 86».
    Васьмідзясятыя гады былі асабліва плённымі ў творчасці У.А. Калесніка. Наступная грунтоўная і вельмі цікавая ягоная кніга «Тварэнне легенды» была прысвечана такім выдатным постацям беларускай культуры і літаратуры, як Францыск Скарына, Мікола Гусоўскі, Янка Купала і народны казачнік Рэдкі. Уладзімір Андрэевіч быў перакананы, што менавіта народнай мудрасцю першапачаткова жывіцца кожны талент, перш чым заспявае на поўны голас уласную натхнёную песню.
    «Кожная нацыянальная літаратура тады становіцца паўнакроўнай і паўнацэннай, калі мае сілы асвойваць, пераствараць, адраджаць скарбы вуснай народнай паэзіі, яднацца з народнай духоўнай творчасцю ў агульнай місіі эстэтычнага абслугоўвання жыцця...» Так піша У.А. Калеснік у кнізе «Тварэнне легенды».
    Творчасць кожнага пісьменніка выходзіць з народа і вяртаецца ў народ пераасэнсаваная, узбагачаная роздумам, душэўным хваляваннем, узлётам, спасціжэннем мінулага, сучаснага і прадбачаннем будучыні. Па словах У.А. Калесніка: «Родная мова ў вуснах чалавека асабліва выдатнага, надзеленага аўтарытэтам вучонасці, была з часоў Скарыны і засталася назаўжды сімвалам патрыятычнай вернасці». Гэта не проста мудрая сентэнцыя, а цвёрдая перакананасць аўтара слоў, з якою ён пражыў усё жыццё, нястомна дзелячыся ведамі і душэўным агнём з вучнямі і паслядоўнікамі. Кнігу «Тварэнне легенды» я атрымала ў падарунак у студзені 1988 г., «з добрымі пачуццямі і пажаданнем творчых шляхоў ва ўсіх напрамках». Уладзімір Андрэевіч уважліва сачыў за творчым рухам кожнага з літаратараў Брэстчыны. У 1988 г. выйшоў мой другі зборнік вершаў «Абрысы лета», да гэтага часу было надрукавана некалькі драматычных твораў і апавяданняў, зроблены пераклад вершаванай казкі П. Яршова «Канёк-гарбунок», які Уладзімір Андрэевіч прачытаў і зрабіў слушныя заўвагі. Менавіта гэтыя мае творчыя спробы і меліся на ўвазе, калі пісаўся аўтограф.
    Захоўваецца ў мяне, праўда, без аўтографа яшчэ адна балючая і страшная кніжка, напісаная з удзелам У.А. Калесніка, якая называецца «Я з вогненнай вёскі». Яшчэ ні аднаго разу не ўдалося мне прачытаць яе цалкам з пачатку да канца. Кожны раз, чытаючы яе, страчваю сон і пачынаю хварэць. Жудасная рэчаіснасць, апісаная ў кнізе, палоніць не толькі свядомасць, але і падсвядомасць. І ўжо мімаволі перамяшчаешся ў той жорсткі час, перажываеш тыя падзеі, якія выпалі на долю нашых людзей у час Другой сусветнай вайны. Тое, што Уладзімір Калеснік разам з Янкам Брылём і Алесем Адамовічам сабралі гэты матэрыял, перапрацавалі і напісалі кнігу — вялікі творчы і чалавечы подзвіг, які, напэўна, яшчэ будзе ацэнены нашчадкамі належным чынам.
    Апошнюю кнігу «Усё чалавечае» я атрымала ў падарунак ад Уладзіміра Андрэевіча 24 лютага 1994 г. з надпісам: «Дарагой Зіне Дудзюк, таленавітай паэтцы і драматургу, летапісцу Берасцейшчыны — з пажаданнем поспеху ва ўсіх напрамках». У той час Уладзімір Андрэевіч ужо цяжка хварэў, часта ляжаў у бальніцы, але працягваў шмат і плённа пісаць, а я, працуючы ў газеце, часам наведвала яго і брала артыкулы, каб надрукаваць. За маю журналісцкую працу я і атрымала з вуснаў Уладзіміра Андрэевіча ганаровае званне «летапісца». Сапраўды, я вяла рубрыкі, якія датычыліся краязнаўства, літаратуры і культуры, але не столькі пісала сама, колькі заахвочвала пазаштатных аўтараў, пераважна навукоўцаў. Пачатак дзевяностых гадоў вылучаўся абуджэннем нацыянальнай свядомасці беларусаў, шмат хто з гісторыкаў і краязнаўцаў ахвотна супрацоўнічаў з газетай.
    Кніга «Усё чалавечае» напісана раскавана, як споведзь, дзе аўтар не толькі апавядае пра выдатных беларускіх пісьменнікаў, але і паказвае свае творчыя стасункі з імі. Неабсяжныя энцыклапедычныя веды, глыбокая эрудыцыя, асаблівае адчуванне часу, гістарычнага і цяперашняга, выклікаюць у чытача надзвычайную цікавасць да гэтай кнігі, бо за кожным радком стаіць вялікі вопыт, жыццё, пражытае самааддана ў нястомнай працы і творчасці. Жывучы і працуючы ў правінцыйным Брэсце, У.А. Калеснік быў адным з найлепшых беларускіх крытыкаў, які пракладаў адметныя пуцявіны ў даследчыцкай працы, асвятляў тыя аспекты літаратурнага працэсу, якія доўгі час былі пад забаронаю савецкай цэнзуры. А для гэтага трэба было мець вялікую мужнасць. На гэты конт Уладзімір Андрэевіч заўважыў у артыкуле «Тут можна жыць» з кнігі «Усё чалавечае»: «Быць адкрытым і шчырым не толькі не аплачвалася, а і дорага каштавала, бо нярэдка такія людзі станавіліся «казламі» адпушчэння. Асобным, на мой погляд, паказальным парадоксам з’яўляецца беларускае абласніцтва... У росце культуры і творчасці абласное кіраўніцтва мала зацікаўлена, справядліва сказаць наадварот — яно зацікаўлена ў тым, каб інтэлігенцыя не набыла значэння і не пачала «ствараць праблемы…» Мне падабаецца наша літаратурнае асяроддзе, бо ў ім ва ўсе часы, як я памятаю, хапала ўнутранай свабоды, часам смеласці, на горшы ж канец, гумару, каб, дапускаючы кампрамісы, ведаць, што гэта паскудная справа».
    З таго часу, як у 1988 г. быў надрукаваны гэты артыкул у газеце «Літаратура і мастацтва» і падпісаны псеўданімам Уладзімір Берасцейскі, мала што змянілася ў жыцці нашай пісьменніцкай суполкі. Хоць рэспубліка быццам бы набыла незалежнасць, але пэўнасці няма ні ў чым. Ідэалогія, палітыка і эканоміка вагаюцца, як растузаныя шалі. А самае крыўднае, што ў незалежнай Рэспубліцы Беларусь па-ранейшаму, як і сто, і двесце гадоў таму, даводзіцца змагацца за беларускую мову і школу, шукаць спосабы выдання кніг.
    Змянілася толькі тое, што пайшоў з жыцця Уладзімір Андрэевіч Калеснік, выдатны пісьменнік і педагог, вучоны і даследчык, празорца, прарок, якога ніхто і ніколі не заменіць. Без яго мы, маладзейшыя, разгубіліся і здрабнелі. Што ж, з часам прыйдуць новыя творцы, якія праславяць Берасцейшчыну. Ім пакінуў Уладзімір Андрэевіч шмат мудрых і цікавых кніг, якія трэба чытаць і перачытваць. У ліку іх я яшчэ не назвала кнігі «Зорны спеў» і «Ветразі Адысея», дакументальныя і мемуарныя творы, мноства артыкулаў, падручнікаў і дапаможнікаў для вышэйшай школы.
    Апошнія радкі кнігі «Усё чалавечае» гучаць, як запавет: «Апарат кіравання асветай і культурай, у маім адчуванні — гэта плод усесаюзнага бюракратычнага правінцыялізму. У нашай беларускай культурна-асветнай сітуацыі недарэчнасць гэтага ўтварэння пераўзыходзіць фарсавыя межы, бо культурай часта кіруюць людзі, якія не толькі не ўмеюць ствараць каштоўнасці культуры і не ведаюць іх цаны, але не хочуць ведаць нават мовы, на якой тыя каштоўнасці ствараліся. Працэс тварэння духоўнай культуры суверэннай краіны павінен быць толькі самакіраўнічым працэсам. У механізме самакіравання з часам галоўнае месца зоймуць майстры культуры, творцы і носьбіты яе. Невялікі адміністрацыйны апарат будзе іграць службовую і абслугоўваючую ролю, як выканаўца калектыўнай думкі і волі самадзейнага архіпелага творчых калектываў і асобных незалежных буйных мастакоў, стваральнікаў школ, кірункаў, стылёвых плыняў. Так я сабе ўяўляю будучае — і не толькі ў сферах духоўнай вытворчасці».
    Нам застаецца толькі набліжаць гэтую будучыню, працуючы наколькі ў каго хопіць здольнасці і сілы.

    Лёс майго першага паэтычнага рукапісу складваўся даволі драматычна: вершы правінцыяла-пачаткоўца нейкім чынам трапілі на рэцэнзію да аднаго з мэтраў беларускага літаратуразнаўства, і той педантычна прайшоўся па яшчэ недаспелых радках. Папросту, зарэзаў рукапіс. Атрымаў я гэтую рэцэнзію — і быццам дарога абарвалася. Усё — наперадзе прорва...
    У каго шукаць рады? Ногі самі прывялі да Уладзіміра Андрэевіча Калесніка. «Можа, мне зусім кінуць пісаць?» — пытаюся. А недзе ўсярэдзіне танюсенькі галасок нашэптвае: можа, пашкадуе, можа, абвергне крытыку таго мэтра... Але Уладзімір Андрэевіч адказаў даволі рэзка: «Калі можаш не пісаць — не пішы!» Гнятлівая паўза цягнулася вечнасць. «Сядай! — не запрасіў, загадаў. — Зося, прынясі нам чаго-небудзь». Гэта ўжо да жонкі. Увайшла Зося Міхайлаўна. З добрай, нейкай светлай усмешкай і вясёлымі іскрынкамі ў вачах. Гэта я ўжо пазней зразумеў: вясёлыя іскрынкі з’яўляліся, калі гаспадар бываў не ў гуморы, і гаспадыня такім чынам маральна падтрымлівала нас: зараз адыдзе, супакоіцца.
    Мы прагаварылі некалькі гадзін. Дакладней, гаварыў Уладзімір Андрэевіч, я больш слухаў. Гэта была не лекцыя, якія я старанна канспектаваў у інстытуце, не грунтоўная, а нярэдка і з’едліва-іранічная крытыка, што гучала на нашых літаратурных «серадах». Гэта было слова Настаўніка.

Міхась Рудкоўскі, Мікола Пракаповіч,
Іван Курыловіч, Уладзімір Калеснік,
Алесь Каско, Іван Арабейка

    Не хутка я павёз у выдавецтва новы рукапіс. Але не ўпэўнены, ці з’явіўся б ён без той сустрэчы, калі ў маёй душы зноў разгарнуліся крылы...
    Людзі староннія называлі Уладзіміра Калесніка нашым літаратурным бацькам. Калегі-літаратары з іншых абласцей ды й са сталіцы па-добраму нам зайздросцілі — дарадца, абаронца. І тыя і гэтыя мелі рацыю. Але для мяне асабіста галоўным было іншае: не толькі ў час літаратурных сустрэчаў, а і на рыбалцы, у грыбах, за шчырай сяброўскай бяседай — заўсёды ў душы жыло адчуванне неардынарнасці, велічы гэтага чалавека. Адна яго прысутнасць не дазваляла расслабіцца, трымала ў напружанні мозг. Станавілася сорамна, калі які гаварун пачынаў несці банальшчыну. Нехта з нас тут жа імкнуўся перахапіць ініцыятыву, бо, толькі зірнуўшы на «дзеда», разумеў: насоўваюцца хмары. Не, нічым, ніколі ён не падкрэсліваў сваёй вышэйшасці, сваёй значнасці, хаця ніколі нікому не даваў сябе прынізіць. Самаўпэўненасць — рыса, характэрная людзям пераважна недалёкім. Таленавіты чалавек заўсёды ў сумненнях, з іх нямымі сведкам — бяссоннымі начамі-роздумамі. Хацелася хоць крыху наблізіцца, узняцца да яго духоўнага і інтэлектуальнага ўзроўню. Нешта падобнае, напэўна, адчувае альпініст ля падножжа гары, чыю заснежаную вяршыню хаваюць аблокі.
    Што чакае за крутой гарой —
    Выявіцца толькі на вяршыні...
    Гэта радкі Ніны Мацяш. Яе творчасцю і няпростым жыццёвым лёсам сапраўды па-бацькоўску апекаваўся Уладзімір Андрэевіч. Ля падножжа ягонага жыццёвага шляху цёк Нёман, шумелі векавыя Налібокі. Сын селяніна-адыходніка, плытагона, знанага і паважанага па ўсіх прынёманскіх вёсках. Імя бацькі, як пароль, не аднойчы выручала сына-партызана ў нялёгкія хвіліны. Услых, на людзях, Уладзімір Андрэевіч рэдка згадваў партызанскія гады, хіба нейкія вясёлыя, гумарыстычныя сітуацыі: маладосць і на вайне маладосць. Але часам, дзе-небудзь каля цяпельца, у кампаніі блізкіх людзей боль па незваротных стратах, які ён хаваў глыбока ў сэрцы, прарываўся вонкі. Гаварыў ён тады нейкім нязвыкла ціхім, грудным голасам. Вочы ўзіраліся міма нас, у аднаму яму бачную далячынь, дзе на блакадным снезе сцякалі крывёю ягоныя сябры, гэткія ж маладыя і адчайныя, як ён сам, хлопцы, дзе гарэлі партызанскія вёскі. Здавалася, ён гатовы застацца на гэтым гарачым снезе, толькі б уцалелі сябры, толькі б не гняло так пакутліва адчуванне віны: не збярог, не захінуў сабою, не абараніў... Гэта была не тая партызанская вайна, пра якую даводзілася чытаць. Можа таму так доўга не расказваў пра яе Калеснік-пісьменнік, хоць мару аб партызанскіх мемуарах выношваў шмат гадоў.
    Калі можаш не пісаць... Такой патрэбы ў працы, штодзённай, штохвіліннай, такой самааддачы мне не даводзілася бачыць ні ў кога. Дома, за пісьмовым сталом, у вагоне цягніка, у гасцініцы... Архівы Берасця, Гародні, Вільні, Менску... Сустрэчы з людзьмі, ліставанне... Кнігі, часопісы, газеты — на беларускай, рускай, польскай мовах... І зноў пісьмовы стол, спісаныя дробным почыркам старонкі, у якіх разабрацца магла хіба што Зося Міхайлаўна.
    Не ведаю, як у іншых рэгіёнах, на Берасцейшчыне творы Уладзіміра Калесніка знікалі з кнігарняў у першыя ж тыдні пасля выхаду. Таму што пісаў ён не толькі гісторыю літаратуры, але і гісторыю краю, пісаў цікава, захапляльна, з любоўю.
    І ўсё ж творчасць Уладзіміра Калесніка, як і беларуская літаратура ўвогуле, сёння па-сапраўднаму не запатрабавана і не ацэнена беларусамі. Народ глухі да роднага слова, бо і самога народа не стала. Народа, якога б лучыла агульнанацыянальная, агульнадзяржаўная ідэя. Некалькі стагоддзяў размывання нацыянальнай свядомасці крэсавай ды імперскай палітыкай далі свой чорны плён: людзі забыліся, хто яны. А бяспамяцтва да таго ж і агрэсіўнае. Учытайцеся ў газетныя артыкулы, дзе пад выглядам абароны правоў чалавека і змагання за наш дабрабыт зневажаюцца наша гісторыя, мова, культура — колькі ў іх непрыхаванай злосці! Ад бездапаможнасці яна, ад няправеднасці, ад жадання паставіць на галаву спрадвечныя ісціны.
    Як балюча ўспрымаў усё гэта Уладзімір Андрэевіч і тады, калі магутны бульдозер партапарату па жывому здзіраў нацыянальныя адметнасці, заганяючы рэспубліку ў пракрустава ложа «савецкага народа», і цяпер, калі кволыя парасткі нацыянальнай свядомасці зноў утоптваюцца ў бруд.
    «На якой мове размаўляе кароль, на такой гаворыць і шляхта», — адказаў Уладзімір Калеснік на рытарычнае пытанне партыйнага боса ў час сустрэчы членаў ЦК КПБ з творчай інтэлігенцыяй рэспублікі.
    Цікава, як бы рэагаваў Уладзімір Андрэевіч на вынікі рэферэндуму і ўсяго таго, што адбываецца ў нашы дні?
    Па нітачцы, па каліўцу распраналі нашы душы. Мы не паспелі гэтага ні заўважыць, ні ўсвядоміць, і па-ранейшаму няўпэўнена топчамся ля падножжа той вяршыні, на якой засталіся Багдановіч, Купала, Караткевіч... На якую светла ўзнялася душа Уладзіміра Калесніка, аглядаючы неабсяжныя прасторы нашай магчымай будучыні.
    Яны пазначылі нам шлях.
     Хадзема, сябры...

    1

    Неяк запрасілі нас у Дамачаўскую школу. Да сустрэчы са школьнікамі заставалася многа часу, і мы гулялі па лесе. Мікола Пракаповіч з Сяргеем Казаком утварылі сваю кампанію, а мы з Уладзімірам Андрэевічам — сваю. Лёгка гаварылася. Пра школу, выхаванне, пра сучаснага настаўніка, пра мову, якая занядбана, лічы, што знікае. І што яшчэ варта за яе змагацца.
    — Настаўнік прыйшоў у школу абыякавы да людскага, — абуралася я. — Вось на бацькоўскім сходзе выйшла да нас настаўніца і кажа: «Я — настаўніца беларускай мовы і літаратуры. Я прыхаджу ў клас і говорю: «Вы бабы базарные!» Ці варта далей слухаць такога чалавека? Што яна можа даць вучню? І якія адносіны будуць у бацькоў да мовы?
    — Табе, Валя, дадзена вялікая зброя: любоў і веды. Аддавай дзецям тое, што сама маеш. Так пакрысе кожны, і — складзем багацце Беларусі.
    Што расказвала яму я, слухаў, як кажуць, не дыхаючы. У душы варухнулася сумненне: няўжо ён сапраўды прафесар? Што ж ён, не ведае хіба такога звычайнага?.. О, якім мудрацом пачувае сябе расказчык, калі мае слухача! А слухач Уладзімір Андрэевіч быў адмысловы. А як шчыра ён смяяўся! Іншы смяецца так, нібыта баіцца сапсаваць сабе твар, альбо аднымі вуснамі, а вочы застаюцца сур’ёзнымі, а то і злымі. У яго ж смяяўся ўвесь твар: вусны, вочы, нават лоб... Не смяяцца разам з ім было немагчыма.
    2

    Двойчы прачытала яго кнігу «Усё чалавечае», каб даведацца пра слаўных людзей, і палюбіла іх так, бы любіў Уладзімір Андрэевіч. Бясконца здзіўляешся глыбіні і неабсяжнасці яго ведаў пра чалавека, майстэрству паказваць сувязь грамадскага развіцця з глыбіні вякоў да нашых дзён. І ў яго так проста. Бы рыбу вудзіць: закінуў глыбока і цягне да нас. Глядзіце, як яно ёсць.
    У яго пакоі, сярод ягоных карцін і скульптур з дрэва ёсць воблік Скарыны. З бярозавага нарастка. Я запытала:
    — Як гэта Вы зрабілі?
    — Проста. Бяры далато і — дзёўбай, — усміхнуўся. — Зусім проста. У лесе знайшоў нарасць на бярозе. Прыгледзеўся — а то жывы Скарына. Усё сама прырода зрабіла, а я трошкі руку прыклаў.
    Тады мне падумалася: ніхто другі не ўбачыў у нарастку Скарыну, а менавіта Уладзімір Андрэевіч. Мусібыць пяцьсот гадоў ідуць яны адным шляхам, асветнікі, працягваючы той шлях. Ці не тады знайшоў Уладзімір Андрэевіч Скарыну ў бярозе, калі пісаў пра яго і яго Біблію? У гэтым ёсць свая заканамернасць.
    3

    Помню, ляжаў ён у бальніцы, і мы пайшлі да яго. Я, Саша Калачоў і Аляксей Піменавіч Бакуменка. Саша тады запытаў у яго:
    — Уладзімір Андрэевіч, Вы дзе сустрэлі вайну?
    — Смаркачом быў, панімаеш. Патрыёт аднабокі. Нам павесткі даручылі разносіць. Мы і рады старацца. Прынясеш у хату, ноч, баба ў енк, дзеці папрачынаюцца — лямант у хаце стаіць! А мяне злосць бярэ: што яны там, панімаеш, макрату разводзяць. Мне думалася, што вайна — гэта ого-го! Гераізм! А баба што за герой са сваім енкам? А вайна — гэта ж табе не ў хованку гуляць. Смерць...
    Пра вайну, як і пра ўсё, ён казаў толькі праўду.
    4

    Пра хваробу я даведалася даўно. Тады мы сустракаліся з украінскімі пісьменнікамі. Выступалі перад калгаснікамі на Валыні, ездзілі па Івацэвіччыне, былі ў калгасе, якім кіраваў Уладзімір Рымша. На тэрыторыі яго стаіць паўразбураны Косаўскі палац, па архітэктуры такі ж ёсць яшчэ ў Францыі, у Парыжы. Там людзі любуюцца дасюль цудоўным тварэннем, а ў нас — палілі, узрывалі, трактарамі расцягвалі, але нічога не маглі зрабіць. Тады Рымша вырашыў яго рэстаўраваць і зрабіць палац адпачынку для сваіх жа калгаснікаў, а то і больш. Стаялі яны ўдвох, Уладзімір Рымша і Уладзімір Калеснік, каля гэтага гістарычнага гмаха і марылі...
    Пад час абеду больш гаварылі, а то і запісвалі адзін аднаму нешта ў запісныя кніжкі. І я думала: найвялікшае багацце, якім дзеляцца, — слова.
    І вось мы ў дарозе ў Брэст. Уладзімір Андрэевіч сядзеў у рафіку наўскос ад мяне і задуменна глядзеў у акно. А там восень шчыравала! І такія барвовыя дубы! Воклічу не стрымаць. Уладзімір Андрэевіч правёў іх зайздросным позіркам, а праз хвілю спахмурнеў, неяк згорбіўся. Уздых паказалі плечы. Я падсела да яго.

Беларуска-ўкраінская сябрына

    — Пра што Вы такое сумнае думаеце?
    Не ў кожнага так спытаеш. Не кожнаму залезеш у душу.
    — Пра хваробу, Валя. Кроў мая хворая. — Ён абняў мяне за плечы. Не знайшлася, што яму сказаць.
    5

    Мяне вылучалі ў дэпутаты. Каб даць згоду, я хацела параіцца з Уладзімірам Андрэевічам. Адчувала, што не падужаю несці цяжар дэпутаткі, бо на чэснасці далёка не заедзеш, дыпламатычных якасцяў я не маю, дый не жаночая справа — палітыка, так я лічыла і лічу. Уладзімір Андрэевіч пачаў яшчэ з дзвярэй — вешае паліто маё і пытае:
    — Ну, Валя, як, дала згоду?
    — Не. Адмаўляюся.
    Божа мой! Такога сярдзітага і ўзбуджанага я ніколі яго не бачыла. Ён крычаў. Недзе падсвядома я была ўжо гатовая да такой яго рэакцыі.
    — Не! Ты паглядзі на гэтую гультайку! А хто будзе працаваць?! Я?! Я сваё адвазіў. Толькі на вас і надзея. На маладых. А не на нас, парахнякоў. Мне б паспець сваё давесці да канца. Для вас, для Беларусі... Праходзь, чаго стаіш у парозе?
    Усё. Ён супакоіўся гэтак жа хутка, як і ўзарваўся. А я яшчэ больш адчула, як спяшаецца многае дарабіць мой добры дарадчык. І яго «для Беларусі» — гэта не гульня ў патрыятызм. Што я перад ім, што студэнцтва, што той архітэктурны помнік, якога так і не рэстаўраваў Рышма, — усё адно: Беларусь.
    6

    Помніцца паездка да Ніны Мацяш. Добрая сябрына за сталом. Перагаварылі пра надзённае і набалелае, горка пасмяяліся з таго, што беларусізацыю аніяк не хочуць прымаць кіраўнікі, абазвалі Ніну «белай варонай» на Беларусі і... пачалі спяваць. Канечне — Ніна пачынальніца, а мы толькі памагаем ёй. Я, Галя Скарына, Марыйка Новік, Валера Скарына. «А чый то конь бяжыць...», «Палала сосна...», ды ці ўсё перапомніш. О, колькі значыла народная песня для Уладзіміра Андрэевіча! Ён растварыўся ў песні, слухаў і... плакаў.
    І яшчэ помніцца яго сямідзесяцігоддзе. Яму гаварылі і дзяжурныя словы ўдзячнасці за ўсё зробленае ў інстытуце, літаратуры, навуцы, і цёплыя, душэўныя, а ён сядзеў і неяк сарамліва мыгыкаў, бы не ведаў, як сябе паводзіць у такіх выпадках.
    А за сталом зноў спявала Ніна Мацяш. Зноў мы ёй дапамагалі. Пазней Уладзімір Андрэевіч пацалуе мяне ў галаву, мне стане сумна і да слёз цёпла, і скажа:
    — Што я рабіў бы на тым сваім юбілеі без вашых песень? Скукоцце было б. Узносілі б хвалебны, панімаеш...
    7

    На пачатку сакавіка пазваніў мне Уладзімір Андрэевіч і папрасіў:
    — Прыедзь, як маеш час. Справа ёсць.
    Ды пра які мой час можна думаць? Дамовіліся на шаснаццаць гадзін. Прыехала. Пазваніла. Ніхто не адчыняе. Стала трывожна. Я не спазнілася, чаму не адчыняе? Яшчэ і яшчэ націскаю на званок. Нарэшце чую крокі, адчыніліся дзверы. А ён стаіць у куртцы, бярэце. Увесь у пілавінні.
    — Зося, во, лекцыі пайшла чытаць. А я на балконе. Дзверы раблю. Бо часта адсутнічаю, а Зося адна, — завіхаўся ён каля мяне. Запрасіў у пакой, але я зазірнула на балкон. Падлога, усланая пілавіннем і стружкай, пахнела смалою і свежай, але сухой драўнінай. Аж успомнілася, як бацька цяслярыў з дзядзькам, да якога так падобны Уладзімір Андрэевіч. Захацелася пагладзіць дзверы рукой.
    — Ідзі, прысядзь, — гукнуў Уладзімір Андрэевіч. Я падышла да стала і села ў мяккае крэсла, у якім сядзела кожны раз, калі прыходзіла да Калеснікаў: Зосі Міхайлаўны і Уладзіміра Андрэевіча.
    — Валя, — звярнуўся ён да мяне. — Не здужаю я ўжо несці ношу ў ТБМ. Хочацца яшчэ шмат чаго напісаць і дапісаць. А тут часта ў бальніцы ляжу. Ты не адмаўляйся. Я цябе прапаную замест сябе ў раду Таварыства беларускай мовы. У рэспубліканскую.
    І я не магла яму адмовіць. А пасля лёгка перайшлі на вясну, што ўжо набірае сілу. Хутка і зямля пакліча.
    — Ты расаду пасеяла?
    Я кіўнула.
    — І я пасеяў. Мо яшчэ пасаджу. А вось... есці... мабыць, ужо не буду. — Заўважыў мой позірк, дадаў: — Не хоча жыць маё цела. Мозг яшчэ працуе.
    Тое лета, амаль да восені, Уладзімір Андрэевіч праляжаў у бальніцы. Разы тры я наведвала яго. І кожны раз мы заставалі яго за працай.
    — Як там Зося мая спраўляецца? Разрываецца паміж мной і справамі. Агарод... Вот бы машыну адрамантаваць. Кола там... Ды ў гаражы падправіць, каб яна лёгка заязджала... — пра адну сваю пані Зосю і клапаціўся. Хоць бы раз пра сябе. — Сюды ж, у абласную, не блізкі свет.
    І вось мне пазванілі:
    — Памёр Уладзімір Андрэевіч.
    Маўчу. Не плачу.
    — Ты чуеш?
    — Чую.
    Іду ў кватэру нумар 54. Стаю перад дзвярыма. Гляджу на іх і бачу Уладзіміра Андрэевіча. У куртцы, бярэце, абсыпанага пілавіннем.
    — А я на балконе дзверы раблю. Двайныя пастаўлю. Бо часта адсутнічаю, а Зося адна...

    Уладзімір Калеснік быў больш чым асоба: сваёю рупліваю дзейнасцю, грунтоўнай адукаванасцю, шматграннай таленавітасцю, выдатнасцю ён ствараў на Берасцейшчыне поле, у якім усё таленавітае, адданае творчасці, справе беларускай культуры і асветы атрымлівала заахвочванне і здабывала самасцвярджэнне, і быў гэтым полем.

Алесь Разанаў
ля берасцейскай
alma-mater

    Безумоўна, ён лічыўся з ідэалагічным надвор’ем, што панавала ў краіне, але ў сваіх выказваннях і меркаваннях заўсёды ішоў ад асабістага досведу, ад чалавечай маралі і ў скрытай, а то і ў адкрытай спрэчцы творцаў і ідэолагаў аддаваў відавочную перавагу творцам.
    Калі пасля выключэння з Белдзяржуніверсітэта я апынуўся ў Брэсце, з няпэўнай надзеяй прадоўжыць сваё навучанне ў тутэйшым педінстытуце, той чалавек, да якога я пайшоў па раду і дапамогу, быў Уладзімір Калеснік. З ім я быў ужо трохі знаёмы, але зводдаль, і калі выкладаў яму сваю «бунтоўную» справу, панура думаў: ну вось, зараз пачую яшчэ адну натацыю, як трэба і як не трэба паводзіцца студэнту. Але дзіва, тое, што пачуў тады ад яго, было словамі падтрымкі і паразумення. Наша размова скончылася на абнадзейвальнай для мяне ноце, за пачастункам, якім мілая, руплівая Зося Міхайлаўна ўжо застаўляла стол!..

Алесь Разанаў падчас падарожжа
па літаратурных мясцінах

    Літаральна на наступны дзень я ўжо меў месца ў студэнцкім інтэрнаце, а яшчэ праз нейкі час, пэўна, пасля ўзаемаўзгаднення інстанцый, і ў самім інстытуце.
    У Брэсце на вуліцах спявалі пеўні, а за чыгуначным мостам удзень і ўначы падавалі свой голас цягнікі. Тут зноў са мной загаварылі далячыні, тут зноў свет стаў блізкі. Адчуваючы сяброўскую ўвагу сваіх новых знаёмых і самога Уладзіміра Калесніка, з думкай якога лічыліся і берасцейскія ўлады, я зноў станавіўся творцам, што мог не асцерагацца сваіх памкненняў і парыванняў.

Алесь Разанаў
з пісьменніцкай сябрынай
у Брэсцкай крэпасці

    Неяк, калі я з трыма аднакурсніцамі адбываў студэнцкую практыку на Пружаншчыне, у Хораўскай школе, за якую гадзіну да пачатку заняткаў да нас на сваім «Масквічы» заявіўся з праверкай Уладзімір Калеснік. Я ўжо карпеў над канспектам, бо звечара не падрыхтаваўся да сённяшніх урокаў, а мае каляжанкі ў суседнім пакоі яшчэ дагледжвалі сны. Было тут перапалоху!.. Але дарма мы баяліся. Праверка аказалася на самой справе дасведчанымі парадамі старэйшага таварыша маладзейшым.

Сустрэчы з Настаўнікам.
Алесь Разанаў (трэці справа)

    Наступныя дні ў мяне былі вольныя, і калі Уладзімір Калеснік прапанаваў паехаць з ім у Брэст, я з задавальненнем згадзіўся. Дыхала восенню, вечарэла, і над самай атуленай лесам дарогай, якою мы ехалі, вісела велізарнае чырвонае сонца. Вісела доўга-доўга, і, прыцягнутыя яго таямнічай сілай, змоўклыя, мы ехалі насустрач, ці наўздагон, яму. Ехалі доўга-доўга.
    Мне і цяпер часамі здаецца, што з Уладзімірам Калеснікам мы едзем у сонца.

    Канечне ж, гэта неспадзяванка і нават маленькая сенсацыя — нікому невядомыя вершы вядомага крытыка і літаратуразнаўцы Уладзіміра Калесніка, якія ён пачаў запісваць у спецыяльна прыгатаваную для гэтага акуратную, немалога фармату запісную кніжку недзе яшчэ ў першай палове 50-х гадоў.
    Вершаў няшмат. Усяго іх дванаццаць. Пра тое, што масціты вучоны і крытык, маючы безліч творчых захапленняў, пісаў яшчэ і вершы, акрамя ягонай жонкі Зосі Міхайлаўны да самага апошняга часу ніхто ніколі не чуў і нават не здагадваўся. Сам аўтар, маючы ўжо рэнамэ саліднага вучонага і літаратара, сваім паэтычным практыкаванням таксама, відаць, не прыдаваў асаблівага значэння і публікаваць не збіраўся. Ды і наўрад ці гэта было магчыма на той час па ідэалагічных меркаваннях…
    І вось трымаю іх у руках і дзіўлюся: пра крытыкаў звычайна гавораць як пра творцаў, якія не адбыліся, не здзейсніліся… А тут у большасці не проста добрыя, але моцныя вершы, у якіх нязвыклыя для таго часу адчуванне ўнутранай свабоды і творчай разняволенасці, інтэлектуалізм і філасафічнасць, якія стануць знакавымі для беларускай паэзіі толькі ў другой палове 60-х гг.
    Падрыхтаванаму чытачу няцяжка будзе заўважыць у вершах У. Калесніка той самы дух свабоднай творчай асобы, які віраваў і ў ягоных крытычных і публіцыстычных артыкулах і навуковых працах, поўных эмацыянальнага запалу, палемікі, гуманістычнага пафасу, якія нямала паспрыялі тагачаснай нашай паэзіі ў пошуку і асваенні ёю новых інтэлектуальных і эстэтычных вышынь.
     Але ёсць і розніца: вершы У. Калесніка — бесцэнзурныя, бо пісаліся не для друку, былі выяўленнем унутранага свабоднага пачуцця і мыслі аўтара. Бо не даравалі б былому партызану ні цікаўнасці да філасофіі Ніцшэ («Чытаючы Ніцшэ»), ні смелых высноў аб «азіятчыне» крамлёўскіх уладароў, пад гнётам якіх «трывае Русь ужо семдзесят гадоў» («Жалобныя рэфлексіі»).
     Цяпер асабліва выразна разумееш, што арыгінальны мастак, свабодны творца ўвесь час канкурыраваў і спрачаўся ў ім з марксісцкім вучоным і крытыкам, а ўласная, няхай і несістэматычная паэтычная практыка, як нішто іншае, дапамагала разбураць нарматыўныя ідэалагічныя ўстаноўкі і стэрэатыпныя ўяўленні аб змесце, формах і межах паэзіі, адстойваць і сцвярджаць выключнае права паэта на свабодны пошук і творчае самавыяўленне.
    І хоць паэзія, (дарэчы, як і жывапіс, разьба па дрэве, фатаграфія і інш.), не стала для Уладзіміра Андрэевіча асноўнай сферай творчасці, сам факт існавання вершаў і іх даволі высокі мастацкі ўзровень красамоўна сведчаць аб універсальнай і рознабаковай творчай адоранасці гэтага выдатнага творцы і дасканалага крытыка, якому давяралі свае таямніцы музы самых розных мастацтваў.
    Тэксты ягоных вершаў падаюцца паводле арыгіналаў, якія захоўваюцца ў хатнім архіве.

Генадзь Праневіч

    УЛАДЗІМІР КАЛЕСНІК

    Дзве радасці ведае свет:
    Адна ў агні спраў
    добрых
    і злых
    гарыць — не згарае.

    Другая
    возерам у ціхі дзень
    на неба глядзіць —
    не мігае,
    халодная, лагодная,
    дабру і злу чужая.
    VІ. 1954

    Робіцца млосна мне,
    Ныюць-гараць раны.
    Раніцай роснаю
    Панясу млосць сваю
    У лясы пад курганы.
    Пад пяском-дзірваном
    Спяць сябры-партызаны.


    ЖУРАВЕЛЬ

    Трывожна, пранізліва, страшна
    крычаў журавель,
    ад стаі
    адстаўшы.
    Гэта ён дзесьці ў лёце высокім
    край хмары снегавой
    знячэўку крануў крылом.
    І з тонкага горла сам
    вырваўся сполаху
    енк немы <…>
    Х. 1955 г.


    Ты на сустрэчу мне не вышла,
    А я чакаў, а я шукаў…
    І сколькі раз за гэты вечар
    Цябе ў натоўпе сустракаў.

     У кожнай смуклай і прыгожай
    Тваіх шукаў, знаходзіў рыс,
    Аж покуль маладзік з адчаю
    На нізкім голлі не павіс.

    Я ў горы павярнуў дахаты,
    Ды не было спакою мне:
    Цябе шукаў я аж да рання
    У соннай яве і ў паўсне.
    25.VІ.1957


    ЧЫТАЮЧЫ НІЦШЭ
    Усё нахабней я дражню свой лёс,
     А ён буркне, як стары пёс.
     І тут жа дрэмле, жмурыць вейкі —
    Бяскарна мне даруе здзекі, —
    Уздымайся, самалюбец, да нябёс,
     Бо да дабра і зла прытуплена ўвага.
     Няўжо жыцця разбіта раўнавага?
    7.ІІІ.1960

     ЖАЛОБНЫЯ РЭФЛЕКСІІ

    У камунізм імкнулася фантазія,
    Даверліва ляцела ў даль вякоў,
    Але знянацку пасць крывавую
    Раскрыла сонна Азія —
     Зяўнула старчаю заразаю:
    — Спыніся, Русь, на семдзесят гадоў!
    5.ІІІ.1960

     ЯК ГЕРКУЛЕС

    Як Геркулес Аморалу,
    Пасадзіўшы цябе на калені,
    Ніткі праду…
    З туману ўспамінаў,
     Нібыта з воўны авечай,
     Белай і цёмнай, —
    То будзе посцілка нам для кахання.
     Ніткі праду —
    З дзікіх сваіх пажаданняў,
     Як з жорсткіх канопляў,
     Кастравых і моцных.v      То будзе страсці вяроўка,
     Якою надзейна прывяжаш
     Свайго валацугу.
     Разам прадзем
    Ніткі з нашых надзей,
    Як з недапрадку вясёлкі, —
    То будзе сцяг наш кахання і шчасця.
     Яго мы ўздымем
     Над вогнішчам родным.
    Кастрычнік 1960 г.

     ДАРОГІ ЮНАЦТВА

    Дарога юнацтва!
    Ты роўная — простая
    Саломкай праменняў
    Раўнютка засланая.

    Хто ж-та заслаў цябе?
    Маці, якая ніколі не можа паверыць
    Што сын ужо ходзіць, не падае?
    Бацька, што толькі на словах
    Гразіцца пусціць свайго сына
    Самай цяжкою дарогаю?
    Можа, дзяўчына,
    Што ў снах паяўляцца ўмее
     Такой чараўніцай з матчынай казкі?
     А, можа, уся гэта дарога —
     З праменняў, з вясёлкі
    Казачны экскалатар —
     Толькі прыснілася ноччу купальскай.
     Угору вядзе, да вяршынь,
     А лёгенька крочыцца —
     Нібы калачык з горачкі
     Коціцца.
     12.ХІ.1960 г.

    Прычынай нечаканай для мяне і незабыўнай сустрэчы з Міхасём Лыньковым стаў хутчэй бытавы, чым літаратурны выпадак. Было гэта летам 1965 года. Папулярнаю фігураю літаратурнага Мінска ў тую пару зрабіўся балгарскі госць Георгі Вылчаў. Чалавек бывалы, інтэлігент-еўрапеец па звычках і філолаг па адукацыі, ён займаўся гісторыяй літаратур маленькіх славянскіх народаў. За некалькі год працы над гэтаю дасціпна знойдзенаю тэмай паспеў аб’ездзіць свае родныя і югаслаўскія Балканы, Карпаты, землі лучыцкіх сербаў, а потым, калі спіс «маленькіх» славянскіх літаратур вычарпаўся, цікавасць даследчыка перакінулася на «сярэднія». У абсягу дапытлівасці аказалася беларуская літаратура. Літаратуразнаўчая методыка Вылчава была, як на тыя нашы паняцці, «піжонская»: ён ахвотней знаёміўся з жывымі класікамі, чым з класічнымі творамі, адкладваючы гэтую працаёмкую частку літаратурнага рамяства на час, калі прыйдзе настрой і натхненне.

Георгій Вылчаў

    Па натуры Вылчаў быў кантактабельны, таварыскі і, як належыць падстарэламу халасцяку, крыху бесклапотны. Прыроджаную схільнасць да сустрэч і жывых кантактаў з людзьмі пераносіў і на навуковыя заняткі. З гэтага спосабу магло выйсці і, дарэчы, наклёўвалася нешта арыгінальнае, але даследчыку не хапала ні часу, ні ахоты, каб уражанні і звесткі, здабытыя ў гутарках, асэнсаваць і паглыбіць сістэмнаю працай над творамі ды ператварыць у артыкулы ці нарысы. Яго кароткія эсэ і нататкі, што часам друкаваліся ў нас і ў Балгарыі, не апраўдвалі спадзяванняў зацікаўленых асоб.
    Беларускія майстры слова пачалі не то што астываць у пачуццях да госця, але перайшлі на стрыманае чаканне, падумаўшы, відаць, што Вылчаву варта даць больш творчага спакою, самоты, каб субяседнік перанёс на паперу той шырокі і дэталізаваны малюнак беларускай літаратуры, таварыскага жыцця пісьменнікаў, які трымаў у сабе. Такога малюнка чакала і літаратурная грамадскасць, і даць яго не маглі ж на самай справе дамашнія крытыкі, што з-за блізкай дыстанцыі бачаць факты, як здавалася, «не ў той перспектыве», не ў тым ракурсе і прапорцыях.
    На гэты раз Вылчаў прыехаў у Мінск неспадзявана і без камандзіровачных, надзея была на гасціннасць пісьменнікаў, але ж летам найбольш дастатныя работнікі пяра былі ці ў дамах творчасці, ці на дачах, і балгарскі госць рызыкаваў стаць заложнікам сталічнай гасцініцы, дзе раптам падскочыла аплата за пражыванне замежных грамадзян. І вось у такі момант скрытага, але вострага «крызісу» атрымаў я ліст ад Янкі Брыля. Ён прасіў мяне забраць Юрку Вылчава з гасцініцы і прывезці на Нарач, куды мы з жонкай ехалі пагасцяваць у Брылёў, ды разам адправіцца на дзвюх машынах у падарожжа па Прыбалтыцы.

Падчас падарожжа

    Брылі некалькі гадоў падрад здымалі «чыстую» палавіну хаты ў Яцыны, пажылога адзінокага гаспадара з вёскі Купа. Месца для гасцей, якія да Брылёў прыбывалі як па канвееры, было дастаткова. Гаспадар прывык да змены кватарантаў і радаваўся свежым людзям, якія, дарэчы, асвяжалі і застолле, у якім Яцыне адводзілася пачэснае месца. Гаваркі і дасціпны нарачанскі селянін умеў трымацца свабодна і з годнасцю, цікава расказваў пра даваенных польскіх паноў, параўноўваючы іх з сучаснымі. Дасціпныя параўнанні Яцыны выходзілі ўсё ж на карысць сучасных, больш «дэмакратычных» паноў, і гэта лесціла пісьменнікам. Брылю Яцына, відаць, нагадваў дзядзьку па матчынай лініі, краўца, які паслужыў прататыпам Лапінкі ў «Праведніках і зладзеях» і іншых апавяданнях. Кульгавы Яцына лічыўся, як звычайна бывае ў вёсках, асобай пераходнага полу, перад якою і жанчыны не трымаюць сакрэтаў, а не то што мужчыны. З гэтай нагоды ён ведаў шмат далікатных гісторый з мясцовага жыцця, раздаючы, як кажуць, жывінкі і блёстачкі.
    У Купе мы затрымаліся даўжэй, чым меркавалі: спачатку спакушала маляўнічае Наднарачча, мы выязджалі на менш вядомыя, але па-свойму яшчэ больш прыгожыя, бо апавітыя таямніцай закінутасці лясныя азёры. Час ішоў непрыкметна. А потым пачало псавацца надвор’е, і мы зноў адклалі паездку ў Прыбалтыку. Памятаю, у нядзелю Янка Брыль прапанаваў наведаць Міхася Лынькова. Заманліва было пабачыць аднаго з патрыярхаў беларускай рамантычнай прозы. Пачалі наплываць на памяць поўныя сардэчнага цяпла, задуменныя, з лірычнаю смяшынкай яго апавяданні. Усплываў напоўнены спагадлівай дабрынёю, чуласцю да чужых пакут і клопатаў свет пісьменніка. У гэтым свеце чалавек жыў з колішніх школьных гадоў. Адно ўсведамленне, што гэты свет існуе, робіць цябе больш даверлівым і зычлівым да людзей. Задумлівасць, філасафічнасць і добры, сардэчны лынькоўскі гумар — плады незвычайнага і непаўторнага асабістага вопыту, які жыццё адкрывала перад ім яшчэ з часоў грамадзянскай вайны. Адкрывала, як той купальскі скарб — бяры, калі ты смелы. Перажытае і напісанае рабіла асобу Міхася Ціханавіча загадкавай і прывабнай.
    Мне, праўда, аднойчы, яшчэ ў свае аспіранцкія гады, хіба што ў 1950-м давялося выпадкова сустрэцца з Міхасём Лыньковым у Доме творчасці Каралішчавічы, куды я прыязджаў выпытваць у Піліпа Пестрака таямніцы заходнебеларускай літаратурнай спадчыны. Але тая сустрэча была мімалётнай, пісьменнікі якраз гулялі ў гарадкі, абменьваліся з’едлівымі рэплікамі, а балельшчыкі адгукаліся нястрыманым рогатам, ажно пошчак ішоў па лесе. Я быў упэўнены, што Міхась Лынькоў забыў мяне як выпадковага чалавека, які трапіў на вочы ў нязручны для знаёмства момант.
    Здзівіла мяне, што Міхась Ціханавіч апярэдзіў Брыля, які памкнуўся прадстаўляць, кіўнуў галавою і звярнуўся як да знаёмага: «Так, уюнаша Калеснік, памятаю… Землякі з’язджаюцца, прыемна…»
    Засталі мы Лынькова на двары ля адчыненага гаража. Ён быў у рабочай вопратцы, у руках трымаў, здаецца, гаечны ключ і малаток і таму вітаўся кіўком галавы. Георгі Вылчаў памкнуўся падарыць яму альбом-буклет упамінак сваёй далёкай Балгарыі. Міхась Ціханавіч папрасіў прабачэння, памыў рукі, «паручкаўся» з нашым агульным госцем, потым з намі і запрасіў нас паразглядаць альбом. Ад часу да часу ён прасіў Вылчава пракаменціраваць нейкі здымак.
    За гэтым заняткам і застаў нас Максім Танк, які зайшоў па-суседску запрасіць Лыньковых ды і нас за кампанію на абед.
    Запрашае Яўген Іванавіч асабліва: непасрэдна шчыра, як сваіх сямейнікаў. Уражанне такое, што ўжо даўно нейкія сілы на зямлі ці на небе параднілі ўсіх нас, звялі ў адну сям’ю, сям’я падрыхтавала гасціну. Нам, запрошаным, не трэба думаць пра клопаты, якія будуць мець гаспадары, а проста зайсці ў хату ды прадаўжаць размову. Працівіцца такім запросінам, канешне, немажліва. Нам застаецца толькі ісці да жонак, якія, аказваецца, ужо прынялі запрашэнне. Пакуль мы тут бавілі час у Лыньковых, Максім Танк пабываў ужо ў Купе ў Яцыны…
    Тым часам мы маем у запасе яшчэ добрых пару гадзін.
    Просім прабачэння ў шаноўнага Міхася Ціханавіча, што наляцелі нечакана і, можа, пераблыталі яго планы. Ён паблажліва ўсміхаецца. Да нечаканых сустрэч тут прывык: людзі адпачываюць, глядзі, і ўспамянуць ды зойдуць – прымай чытачоў. Піянеры бываюць амаль кожны дзень.
    — Пікантная нечаканасць здарылася надоечы: засталі мяне, вы б думалі дзе? На страсе, з пэндзлем і кацялком фарбы. Фарбаваў прыбіральню. Апрануты, вядома, як і трэба маляру. Запэцканы, бо вопыту не шмат, а тут — на табе, ідуць госці. Я махаю пэндзлем, адварочваюся, думаю, не пазналі ды міма пройдуць. А яны:
    — Добры дзень. Дзядзечка, ці тут жыве Міхась Лынькоў?
    — Тут, — кажу і адварочваюся. — Толькі яго зараз няма дома. Цераз паўгадзіны будзе. Пагуляйце, паглядзіце на возера і прыходзьце.
    — А мы ўжо наглядзеліся.
    Стаяць. Чакаюць, не адыходзячы. Потым пашапталіся між сабой, і нехта самы смелы азваўся:
    — А мы пазналі: дзядзя Лынькоў — гэта вы!
    Што тут рабіць? «Папаўся, жучку, — думаю сабе. Застукалі на гарачым…» Мусіў прызнавацца ды, перавёўшы ўсё здарэнне ў жарт, сустракаць гасцей, хоць і няёмка сябе адчуваў у такой непрэзентабельнай форме. А сягоння я толькі з маторам займаўся. Справа высакародная — тэхніка.
    Мы смяяліся, уяўляючы так жыва расказанае здарэнне. Міхась Ціханавіч, не чакаючы ў такіх выпадках водгукаў, дае прапанову (звяртаецца чамусьці да мяне, хіба адчуў «масцеравую» душу):
    — Ну дык бярыце, містэр Калеснік, тачку, павязём матор да лодкі ды пакажам нашаму балгарскаму госцю Нарач. Так і быць. Як кажуць, «в предвкушении обеда».
    Тачку падхапілі Янка Брыль з Георгіем, дазваляючы мне пстрыкаць фотаапаратам. Заходзім у гараж. Такога я не чакаў — цэлая майстэрня. Разбягаюцца вочы, але няма калі ўглядацца.
    Здымаю Міхася Лынькова ў гаражы, хоць і няўпэўнены, што здымак выйдзе: цемнавата ў дашчаным будынку, сцены якога знізу даверху займаюць паліцы, закладзеныя напільнікамі, свярдзёлкамі, малаткамі, дэталямі матораў, гайкамі, балтамі. Майстраванне —любімы занятак у час адпачынку пісьменніка. Ён сам абслугоўвае і рамантуе сваю ўжо не новую «Пабеду», сам наладжвае лодачныя маторы, а іх тут ажно тры: два айчынныя і адзін амерыканскі, памятка пра паездку на сесію Арганізацыі Аб’яднаных Нацый.
    Кажуць, рэчы здраджваюць таямніцы людзей, якія імі карыстаюцца. Тут мне прыгадалася, помню, нядаўна вычытаная ў Арыстоцеля характарыстыка калакагатыйнага чалавека, як на сённяшнія паняцці — станоўчага героя свайго часу. «Ён, — як гаворыць афінскі мудрэц, — маючы мажлівасць набываць, набывае прыгожае, а не карыснае і прыбыльнае…» І ў тым жа кантэксце выказаў другую думку, якая мяне заўжды ўражвала парадаксальнасцю стылю, не ўласцівай прыхільніку залатой сярэдзіны: «У важных выпадках, — як гаварыў Арыстоцель пра ідэальнага эліна, — ён ідзе на небяспеку, грэбуючы жыццём і ведаючы, што не пры ўсіх акалічнасцях яно жадана…»
    Міхась Лынькоў збіраў розныя экзатычныя рэчы. Прывёз з Амерыкі незвычайныя блёсны з рубінавымі вочкамі і чырвонымі плаўнікамі, як у нейкіх казачных рыб. Скардзіўся, праўда, рыбак, паказваючы блёсны, што нарачанскія шчупакі не ўпадабалі чамусьці замежнай прынады, паважаюць і смакуюць печкуроў.
    Выехалі на возера. Быў мяккі пахмурны дзень. Нарач яшчэ лагодная, празрыстая, а неба ўжо неспакойнае. Дзесьці ўвышыні працавалі ветры, варочаючы грувасткія скібіны хмараў. Сонца то праглядала, то патанала ў пухкіх скамечаных падушках.

Міхась Лынькоў, Янка Брыль, Георгі Вылчаў

    Нарачанскія сосны маўкліва стаялі ў чаканні ветру. Лодка імкнулася стралою, камячыла воблакі, выстругвала цвёрдую трасу ў кірунку гатаўскага бору.
    Чароды рыб праходзілі між хмызнякамі водарасцей і днішчам, не звяртаючы нават увагі ні на вуркат матора, ні на звешаных з бартоў пасажыраў.
    Усе маўчалі.
    Янка Брыль першы адчуў няёмкасць і запрапанаваў песню.
    Юрка Вылчаў паддакнуў. І паплыла над Нараччу: «Гэ-эй у по-го-го-лі азярэчка…»
    Міхась Ціханавіч, свабодна седзячы на карме з рукой на маторы, падхоплівае баском. Да іх далучаецца Юрка мяккім лірычным барытончыкам. Міла і пацешна чуць, як ён пераніцоўвае беларускія словы на балгарскі лад. Плыве песня, і здаецца, яшчэ пацішэла мернае вуркатанне матора.

Міхась Лынькоў, Янка Брыль

    — Вунь, глядзіце, качкі! — абрывае песню Брыль. Чарада дзікіх качак спакойна плыве каля трыснягу. Міхась Ціханавіч скіроўвае на іх лодку. Падпускаюць блізка, нібыта хочуць пазіраваць на здымак. Шкада, што ў мяне на апараце неадпаведны аб’ектыў. А замяніць не паспею. Каб не расчароўваць кампаніі, пстрыкаю для прыліку. Будзе пейзаж, але без качак…
    Лірычны настрой прайшоў ад гэтага нашага як-ніяк «палявання». І Юрка Вылчаў пачынае балгарскую партызанскую песню. Яе ўжо завучылі беларускія пісьменнікі, прыйшлася даспадобы песня. І не дзіва, свой свайго пазнае, хоць і здалёку, і, можа, са спазненнем. Гучаць бы гэтай мужнай песні ля партызанскіх кастроў у Беларусі… Каб жа ведалі яе тады мы. Ды слухаючы паважны і мужны напеў, дзе так хвалююча, як прысяга, паўтараюцца словы рэфрэну «Балкан ты родэн наш», пачынаеш усведамляць, што тая партызанская вайна, наша — твая і тваіх балгарскіх сяброў — і вялася за вызваленне вось гэтай песні. Гэтай і нашай «Ой бярозы ды сосны». Вельмі натуральна перайшлі спевакі ад балгарскай да беларускай. Хораша.
    Паўза. Такія песні прымушаюць думаць. А я каторы раз ужо маракую на сваю безгалосасць.
    Не ведаю, як завязалася размова пра немцаў і вайну. Прычына не запомнілася, хіба што песні і далі тэму. Зрэшты, асаблівых прычын і не патрэбна шукаць. Здаецца, Янка Брыль прыгадаў, што ў першую сусветную вайну фронт праходзіў па Нарачы і на дне дагэтуль іржавеюць заграды з калючага дроту — утрапенне рыбакоў. Паўночны бераг быў у немцаў, а супрацьлеглы — у рускіх. Зімою лёд разгароджвалі драцянымі рагаткамі. Ідучы да Лынькова, мы праходзілі міма помніка кайзераўскаму афіцэру, якога нейкі ўдалец-казак адправіў на той свет, ледзь не ў самім штабе. Дзёрзкія вылазкі рабіліся дзеля зухаўства, але яны засталіся ў памяці людзей і сёння яшчэ перадаюцца з вуснаў у вусны як легенды.
    Наша гаворка сышла на дыскусійную тэму, якія немцы горшыя: з тае ці з гэтае вайны? Мы трое, малодшыя, былі ўпэўнены, што з гэтае. Такая ацэнка была агульнапрынятай. А Міхась Ціханавіч, які памятаў абедзве вайны, не знаходзіў вялікай розніцы. І каб пераканаць нас, расказаў выпадак з уласнага жыцця.
    — Помню, першы год працаваў настаўнікам у вёсцы Ліпінічы Буда-Кашалёўскага раёна. Было гэта ў 1918 годзе. Нямецкія войскі акупіравалі Гомельшчыну. А я ўжо быў гарачым прыхільнікам саветаў. Не я адзін, былі там і старэйшыя таварышы, вопытныя рэвалюцыянеры, прайшлі адукацыю на барыкадах у 1905 годзе, камуністы. Арганізавалі мы падполле і партызанскі атрад. Мяне, як маладога і адукаванага, зрабілі ад’ютантам камандзіра. Пакуль немцы перасоўваліся невялікімі групамі, нам удавалася біць іх і проста раззбройваць, забіралі абозы, дабывалі трафеі. А потым у раён уступілі рэгулярныя часці — цэлыя дывізіі. Дык яны так прыціснулі нас, што кіраўнікі нашы рашылі распусціць атрад. Інакш пагінулі б усе без толку. Галоўная бяда — насельніцтва запалохалі немцы. Расстрэльвалі нават за адзін патрон, знойдзены ў хаце або ў кішэні. І не думалі нават разбірацца, адкуль той патрон у чалавека ўзяўся і навошта яму патрэбны. Знайшлі — расстрэл. Так і ў гэтую вайну.
    Давялося і мне пабываць у іхніх лапах. Вярнуўся я ў сваю школу з атрада, пачаў вучыць. І тут якомусьці салдату кінулася ў вочы, што на мне нямецкі рэмень з форменнаю вайсковаю спражкаю. Арыштавалі. Адкуль узяў? Допыт.
    — Ты забіваў нямецкі зольдат?!
    — Ды не, кажу, купіў рэмень у аднаго салдата.
    — У якога?
    — …
    Доўга трымалі пад арыштам. Цудам адкараскаўся. Браджэнне і ў іх пайшло, рэвалюцыя. І не да рэменя ім стала. Аднак і ў тую вайну акупанты былі акупантамі. Не думайце…
    Выязджаем на касу. Чайкі! Колькі чаек! Цэлымі гуртамі, як дзяўчаты вясною, важныя прыгажуні разгульваюць па жоўценькім, перамытым хвалямі пясочку. Рады сонцу, рады цяплу. Жывуць прывольна. І людзей не баяцца.

Георгі Вылчаў, Уладзімір Калеснік, Янка Брыль

    Ажно дзіўна думаць, што сярод гэтай вось прыгажосці бушавалі агонь і смерць, ішла вайна. А было ж так, было. Відаць сляды старых акопаў. Міхась Ціханавіч зноў успамінае пра тую першую сусветную… Ён апрануты ў шэрую байкавую кашулю, а па ёй цёплы пінжак, на галаве сівы берэт. Абветраны твар прыгожа падсвечваецца сівізной. Ёсць нешта скульптурнае, моцнае, велічнае і ў той жа час свойскае, роднае ў гэтых рысах. Тут як бы ў адно зліліся інтэлігент з селянінам ці рабочым. Нейкая добрая сіла, справядлівая і мудрая, зыходзіць ад яго. З ім адчуваеш больш пэўна.
    — Вось прыкрасць — думаю ўслых. — Уся плёнка!
    Мне спагадаюць, бо ўсіх ачараваў краявід з чайкамі. А я шкадую іншага: няма як зняць Міхася Лынькова іменна тут, на касе, на вузкай палосцы пяску сярод бяскрайняга блакіту вады і эпічных аблокаў з бяздоннымі прорвамі ў таямнічую густую сіняву. Гэты фон так пасуе да чалавека рамантычнага, мудрага і бывалага. Жыццё навучыла яго цаніць тую пагодлівасць духу, якая і ёсць, можа, самая вялікая аздоба старасці, бясцэнны скарб, найвялікшая ўзнагарода за сумленна і цяжка пражытыя гады.

Міхась Лынькоў. На возеры Нарач

    Як шкада, што няма плёнкі! Гэта быў бы самы лепшы кадр. Самы лепшы… і яго не будзе. Ах ты, капрызнае шчасце фотааматара! Можа, таму ты і вабіш нас, што самыя лепшыя кадры заўсёды не зняты? Як у рыбака. Самая большая рыба тая, што сарвалася. Так жа было і ў Міхася Ціханавіча з нарачанскім шчупаком. Ды калі б не зрываліся самыя вялікія шчупакі, хіба хацелася б лавіць рыбу?
    Я ўдзячны сённяшняму дню, што падарыў менавіта гэтых пару гадзін і гэты ўспамін пісьменніка пра сябе, які ён па сціпласці не ўключыў у сваю аўтабіяграфію, нават у тую, што пісалася да зборніка «Пяцьдзясят чатыры дарогі». Разлічаны на дапытлівага чытача, зборнік якраз меўся ўвабраць і ўвабраў з жыццёвых дарог беларускіх пісьменнікаў шмат цікавых прыгод. Сціпласць перамагла, відаць, у Міхася Лынькова пісьменніцкую патрэбу гаварыць пра агульнае цераз асабовае. Цераз асабістае, сваё даходзіць да агульнага так, як у гэтым выпадку дайшоў ён і давёў нас да разумення вайны.
    Лодка наша бярэ курс на Купу. Ужо відаць на цёмным фоне лесу тры дачы: Максіма Танка, затым Лынькова і Куляшова. Тры сасновыя хаты, зрубленыя па ўзоры сялянскіх хат з невялікімі прыбудоўкамі ў выглядзе веранды ці мезаніна. Яны відаць толькі адсюль, з возера, бо ад сушы да іх ушчыльную падышоў сасновы лес. Праўда, на падворку Лыньковых, акрамя соснаў, растуць і арабіны, і дубкі, і клёны, і ліпы. Усё гэта пасаджана яго рукамі. Задаволены тым, што мы прыглядаемся да яго зялёных гадаванцаў на абсадзе, Міхась Ціханавіч гаворыць нібы самому сабе:
    — Трэба ўзбагачаць прыроду.

Часопіс «Маладосць». 1996. № 1. С. 227–234