…Палюбілася, бясконца палюбілася хараство ранішніх і вячэрніх зораў. Хацелася запомніць дзіўныя рамантычна-таямнічыя карціны Наднямоння, Налібоцкага бору, лясных азёр, хацелася надыхацца смалістым водарам лесу як бы ў запас. Гэтым шчасцем сузірання прыроды я даражыў з нейкаю сквапнасцю, стараўся глядзець і бачыць, слухаць і чуць.
    ...Над Нёмнам стаяў спякотны ціхі дзень. Хоць быў пачатак жніўня, але лета выдарылася запозненае, даждлівае, таму здавалася, што прырода ў самым соку. Заліўныя лугі, толькі там-сям пападкошаныя, цвілі, як пышны ўсходні дыван. Толькі на самых высокіх грудах парудзелы званец напамінаў пра перасіленне ў прыродзе. Ластаўкі-беражанкі мітусліва насіліся над цёмнымі вірамі, заліхвацка чыркаючы крыльцамі па вадзе. У нагрэтай, нават падагрэтай траве бясконца цвыркалі конікі. За ракою, паміж кустоў, пралятаў жаласна бэкаючы, «божы баранчык». Птаха нібы скардзілася ў тон з настроем хлопцаў, якім шкада было страчанай цішыні і бяспекі дамашняга жыцця.

    Старэйшы сярод нас, яшчэ з учарашняга дня, у паходзе, гаварыў пра Лісін норт як пра нейкі райскі закутак, бяспечную схованку. Сюды, у лугавую духмяную нёманскую луку ён і прыцягнуў нас. Нёман агібаў гэты паўастравок з трох бакоў, а з чацвёртага яго адразала багністая старыца, аброслая высокаю, ледзь не ў рост чалавека, асакою і закрытая непралазнымі кустамі лазы. Уздоўж Нёмана таксама кусціліся: арэшнік, дубняк, ясень і ліпа. Такім чынам утвараўся закрыты з усіх бакоў шматок лугавіны, святая паляначка, высланая мяккаю дзяружкаю белай дзяцеліны, на якой адцяняліся ліловыя купкі чабору. Паляначка, як на іконе, ціха млела ў сонечных промнях, падстаўляючы пчолам поўныя нектару беленькія і ліловыя бутончыкі, а тыя незадаволена чагосьці гулі, нібы злуючы на кветкі, што яны такія маленькія, даюць так мала ўзятак. Толькі чмель, як бамбавоз, уздымаўся над аўчынай травы.

    Гайдаліся ад яго трымцячых крыльцаў стромкія ніткі мяцеліцы, між якіх ён вырульваў, набіраючы вышыню, каб некуды давезці свой жыццёвы цяжар.
    За цёмнаю палоскай бору ўзыходзіла сонца, напружвалася, дрыжала, падымалася і зноў асядала, як птах на прывязі.
    Урэшце запульсавала неба і вывалілася сонца, пачало ўздымацца, як бязважкі вогнены клубок. Дзіўнае спалучэнне чырвані, золата і густой цёмнай зеляніны, што пераходзіла ў фіялет, было такім несамавіта прыгожым, што хацелася вокрыкам спыніць яго рух, пакінуць, каб наглядзецца, насалодзіць душу і быць гатовым памерці. У душу наплывала шчасце, млявае і гордае, здавалася, ніхто не ўбачыў столькі захадаў і ўсходаў сонца, столькі цёмных начэй, чым я, чым мы, партызаны. Усе мастакі свету могуць пазайздросціць мне гэтай слодычы гэтага шчасця. Я быў найшчаслівейшым, я найбольш набраўся хараства, я быў гатовы да смерці. Памру без крыўды на свет. Я адставаў ад хлопцаў, заставаўся адзін, каб у самотнай цішыні не проста ўглядацца, а запамятаць гэты цуд хараства, запамятаць і, можа, калі ацалею, намаляваць усё гэта, перанесці на палатно.

    ...Часта я любаваўся таемным хараством усходаў і захадаў сонца. Было гэта звычайна ў часе перапраў цераз Нёман, пакуль маруднікі распраналіся і перабрыдалі або пакуль пераганялі ў брод вазы з прадуктамі і адганялі апарожненыя, было даволі часу, каб, не падганяючы марудаў, выбраць прыгожы пейзаж і ўзірацца ды ў думках маляваць яго акварэлькай на невялічкім аркушы паперы – сабе на памяць. Аркушыкам паперы і мядовымі акварэлькамі былі мая памяць і мае ўражанні, тонкія млявыя прылівы асалоды на ні з чым незраўнаных пералівах чырвані з золатам і лёгкаю дрыготкаю зелянінай, за якою пачынаўся фіялет начнога ўгары неба.

    …Любаванне хараством, здольнасць адчуваць, выпрацаваную даўно, яшчэ ў гімназіі, браць асалоду ад жывых колераў, нюансаў, адценняў і ад жывых пейзажаў, хараства травы, кветак, люстраных азёр, бруістых водаў Нёмна — усё гэта ў партызанах успрымалася як адпушчэнне віны, як вяртанне мне адабранай і засмяглай здольнасці душы. Я зноў, як калісьці, блукаючы бяспечна недзе ля Наваградка, на Свіцязі або і тут, ля Нёмна, цалкам аддаюся сузіранню, лаўлю нейкі цёплы павеў, што асалодай кладзецца на сэрца, і яно мацней пачынае стукаць, аж пакуль соладка-балючая спазма не пачынае падкочвацца па грудзях і, ахопліваючы ўсяго з галавы да пят, не няволіць салодкім болем.

    Адкуль бярэцца ў прыродзе, у гэтым ціхім пейзажы такая магічная сіла? Іншая справа, калі яна зыходзіць ад таемнай дзявочай красы, а тут ад кустоў і сілуэтаў дрэў, ад Нёмнавых берагоў і ад неба і яго адбітка ў вадзе. Адкуль у пейзажа таемнасць і неразгаданасць, навошта яму панаднасць і здольнасць хваляваць невядомым? У дзяўчыны гэта натуральная рыса, бо сапраўды дзяўчаты — істоты таямнічыя, яны чараўніцы, у іх копіях таямніца жыцця.
    Мне здавалася часамі, што гэтае маё пейзажаванне дасягнула ненармальных памераў і што жыццё мне адплаціла за страты і беды з вялікай надбаўкай... ажно сорам браць.
    Але пасля вайны аказалася — тых сеансаў сузірання мала, і былі яны не чыстым сузіраннем, бо недзе ўвесь час як бы чалавек ні забываўся, скура яго адчувала прысутнасць небяспекі і патрабавала не размагнічвацца, не траціць пільнасці і гатоўнасці да бою, да самаабароны.

    Вось толькі пасля вайны мы з Янкам Брылём пазнавалі, што такое свабоднае, чыстае напейзажаванне. Гэта як неба супраць зямлі. Не скажу, што нас не палохалі зусім. Бывала, але мы лічылі, што прайшлі за вайну столькі планавай небяспекі, што цяперашнія выпадкі — дробязь і, увогуле, мы нічога, нічога ўжо не будзем баяцца, мы ўжо даўно падняліся над страхам і будзем на той бок страху да смерці.

    ...Усе ранкі і вечары, усе ўсходы і захады сонца былі мае, усе да аднаго. Я любаваўся няўлоўнымі пераходамі колераў на небе і на зямлі, сачыў за містэрыяй усходу, хацелася запамятаць самы дзівосны момант, калі белы, як малако, туман румяніцца, ружавее, наліваецца святлом і колерам, становіцца паўпразрыстым і пачынае прыадкрываць таямнічыя сілуэты дрэў, лясных кудзёрак і балотных зараснікаў лазы і алешніку. Сціплыя прастакаватыя вольхі з іх шэра-зялёным панылым лістам цяпер стаялі, як прынцэсы, прыбраныя на вяселле, акутаныя далікатнымі вэлюмамі з доўгімі шлейфамі, што паднімаліся з нізін, з азярынак, дзе шапталіся палахлівыя дзікія качкі.
    Было радасна і шчымліва ўбіраць у сябе нявыказанае хараство свету, грудзі пачыналі ўздымацца вышэй, і, здавалася, увесь чалавек расце, становіцца бязважкім, раствараецца ў дзіўным тумане сваіх пачуццяў. Але недзе ў глыбінях душы зараджаўся шчымлівы страх, боль і горыч, што ўсё гэта пройдзе, і нельга, не ўдасца схапіць яго і запамятаць да драбніц. Імгненні хараства няўлоўныя, недасяжныя, хімерныя, як хвалі — набягаюць і прабягаюць, наплываюць і знікаюць. Застаецца толькі свет. Зменлівы, таямнічы, прыгожы, нявычарпаны ў сваёй красе і гэтаю нявычарпанасцю прывідлівы, страшнаваты.

    Часта, калі мы, партызаны, вярталіся з удалай начной вылазкі і душа, узбуджаная перажытаю небяспекай, прымала красу наднёманскай раніцы як нейкую ўзнагароду за смеласць, за ахвярнасць, за здольнасць жыць дастойна, тады недзе ў час ахмялення хараством раніцы на мяне находзіла нейкая скруха — думалася, што вось мне дасталося столькі гэтых, ахмяляючых душу, раніц, гэтых непаўторных дзівосных з’яў, цудаў, народзін святла і сонца, што ўрэшце прырода мае поўнае права сказаць: хопіць, аж лішне, як на аднаго. Наглядзеўся — дай паглядзець другому.

З кнігі «Доўг памяці»

    Нядоўгім быў той перыяд, які сёння называюць хрушчоўскай адлігай. Для беларусаў ён яшчэ скараціўся. З пачатку 60-х гг. пачаўся новы масіраваны наступ на беларускую мову. Ідэолагі СССР распрацавалі тэорыю зліцця моў, бо ад гэтага, на іх думку, залежала, як хутка савецкія людзі будуць жыць пры камунізме. Кіраўніцтва БССР усё рабіла, каб прывесці беларусаў туды першымі. Міністэрства асветы БССР рассылае ў школы цыркуляр, згодна з якім беларускую мову можна зусім не вывучаць, а з літаратурай дазвалялася знаёміць вучняў па-руску. У сярэдзіне 60-х гг. у г. Брэсце беларускую мову выкладалі толькі ў школе № 6, дзе працавала сям’я нацыянальна свядомых настаўнікаў Шчуроўскіх. Па вобласці пачынаюць закрываць беларускамоўныя школы і пераводзіць навучанне на рускую мову. Перастае выдавацца на роднай мове абласная газета «Зара», якая раней была двухмоўнай. Пераводзіцца на рускую мову шэраг раённых газет, якія былі беларускамоўнымі.
    Рэзка скарачаецца прыём на філалагічны факультэт Брэсцкага педагагічнага інстытута імя А. С. Пушкіна — усяго адна група (25 чалавек) шырокага профілю. У ліку гэтых 25 чалавек былі такія, хто мовы ўжо не вывучаў, а беларускую літаратуру — па-руску. У такіх умовах трэба было, каб філалагічны факультэт Брэсцкага педінстытута закончыў не проста настаўнік, у дыпломе якога запісана, што ён мае права выкладаць беларускую і рускую мовы і літаратуры, а каб хацеў гэта рабіць прафесійна і з любоўю. Менавіта ў гэты час У. А. Калеснік звяртаецца да такога надзейнага і выпрабаванага сродку патрыятычнага выхавання, якім з’яўляецца краязнаўства. Уладзімір Андрэевіч пачынае арганізоўваць на выпускным курсе (заўважым, што менавіта на выпускным, каб даць студэнту-выпускніку моцны эмацыянальны імпульс) літаратурныя экскурсіі. Ён распрацаваў маршрут і вадзіў па ім студэнтаў аж да канца 70-х гг. I ўсе гэтыя гады я ездзіла з Уладзімірам Андрэевічам. Часам выказвалі жаданне паўдзельнічаць у экскурсіі выкладчыкі філфака: І. Г. Моладава, Г. М. Малажай, В. М. Емельяновіч і інш.
    Маршрут, распрацаваны У. А. Калеснікам, ахопліваў найбольш знакамітыя літаратурныя мясціны і помнікі дойлідства. Экскурсаводам быў заўсёды сам Уладзімір Андрэевіч.

    Экскурсія найчасцей пачыналася з дарагой і любімай экскурсаводу Наваградчыны. А дарога з Брэста да Завосся звычайна была таксама вельмі цікавай. Студэнты шмат спявалі, і Уладзімір Андрэевіч любіў слухаць беларускія, палескія, рускія, украінскія песні.
    З Завосся, дзе, па адной з навуковых версій, нарадзіўся Адам Міцкевіч, пачыналася фактычнае адкрыццё нашага земляка, пісьменніка сусветнага значэння. На жаль, у курсе гісторыі замежнай літаратуры ў той час студэнты змаёміліся з творчасцю Адама Міцкевіча ў аглядзе. Уладзімір Андрэевіч не проста расказваў факты з жыцця паэта, звязаныя з той ці іншай мясцінай, якую наведвалі (хоць было і гэта), але ішоў углыб і ўшыр, даваў шырокі гістарычны і культурны фон, паказваў своеасаблівасць спосабаў тыпізацыі ў рамантычнай літаратуры. Недалёка ад Завосся знаходзіцца невялічкі ўзгорак, які пад пяром пісьменніка-рамантыка Адама Міцкевіча ператвараўся ў вялікую гару. У час экскурсіі па мясцінах аўтара «Пана Тадэвуша» Уладзімір Андрэевіч шмат чытаў на памяць, чытаў творы Міцкевіча ў арыгінале.
    Наступны прыпынак рабілі ў Калдычэве ля помніка ахвярам фашызму. Экскурсавод тут быў негаваркі. Найчасцей маўкліва ўскладвалі кветкі, чыталі лаканічны надпіс на помніку. Іншы раз Уладзімір Андрэевіч згадваў, што ў ліку ахвяр Калдычэўскага канцлагера была прататып настаўніцы пані Мар’і з аповесці Янкі Брыля «Сірочы хлеб». Яшчэ радзей гаварылі тут пра Яна Чачота і яго баладу «Калдычэўскі шчупак». На месца, дзе размяшчаўся канцлагер, ніколі не хадзілі. Яго экскурсавод паказваў здалёк.

    З Калдычэва кіраваліся да каменя філарэтаў — велізарнага валуна недалёка ад хутара Жук. Аўтобус спыняўся адразу за вёскай Карчова. Ішлі звычайна моўчкі, усё яшчэ былі думкамі і пачуццямі ў Калдычэве. Ля валуна, аднак, настрой мяняўся і ў студэнтаў, і ў экскурсавода. Уражваў агромністы валун, асколкі ля яго. I Уладзімір Андрэевіч пачынаў расказваць, як адзін купец у даваеннай Польшчы хацеў зрабіць з яго жорны для млына і адкалоў частку. Толькі ўмяшанне грамадскасці выратавала гэты дарагі помнік прыроды і літаратуры. Студэнты ўзбіраліся на валун, пачыналася фатаграфаванне. Дарэчы, на экскурсіі Уладзімір Андрэевіч заўсёды браў з сабою фотаапарат і рабіў шмат здымкаў. Фатаграфавалі і студэнты. Пачыналася цікавае апавяданне пра Віленскі універсітэт, пра рэвалюцыйныя згуртаванні, іх статуты, рэалізацыю праграмы ў дзейнасці, пра аднадумцаў, паэтаў-летуценнікаў, многія з якіх былі з Наваградчыны і канікулы праводзілі ў Туганавічах. Расказваў Уладзімір Андрэевіч не толькі пра грамадскую дзейнасць юнакоў, але і іншыя захапленні маладосці.
    Апавядальнікам Уладзімір Андрэевіч быў адмысловым, у хадзе лёгкі і нястомны. Таму нярэдка самыя цікаўныя са студэнтаў не імкнуліся кінуцца ў аўтобус, хаб ехаць у Туганавічы, тым больш, што ад вёскі Карчова да былога маёнтка Верашчакаў рукою падаць, ішлі пешкі і з задавальненнем слухалі пра Яна Чачота, Тамаша Зана, Міхала Верашчаку і Міцкевіча.

    Туганавіцкая сядзіба згарэла ў першую сусветную вайну, здзічэлі сад і кусты, аднак падмурак, агульныя абрысы прысадаў яшчэ захаваліся. Высока ў неба ўзляталі ліпы, якія ўтваралі альтанку, дзе сустракаліся Марыля з Міцкевічам. Аглядалі ўсё, што можна было пабачыць, фантазіравалі, аднаўляючы ў сваім уяўленні сядзібу мінулага стагоддзя. Каля альтанкі абавязкова рабіліся здымкі.
    Экскурсія звычайна праводзілася ў самым канцы мая ці ў пачатку чэрвеня. Калі шанцавала на пагоду, Уладзімір Андрэевіч сядаў на пагорку, а студэнты вакол яго. Сядзіба Туганавічы на той час ужо была пад аховаю дзяржавы. Разнатраўе, рамонкі, званочкі, незабудкі цешылі вока, п’янілі водар кветак і цвіценне ці то бэзу, ці то язміну, ці то акацыі. Экскурсавод адкрываў тоўсты том Адама Міцкевіча і чытаў паэму «Пан Тадэвуш», чытаў у арыгінале, захапляўся сам, захапляў і слухачоў. Звычайна часу на Туганавічы Уладзімір Андрэевіч не шкадаваў.
    Далей кіраваліся ў Валеўку, праязджалі вёскі, якія добра ведаў экскурсавод. Ён расказваў, як яны звязаны з тым ці іншым пісьменнікам, а часам і пра каларытных асобаў і пра цікавыя падзеі, якія тут адбываліся. Валеўка прываблівала тым, што ў мясцовай школе працаваў на той час адзін з лепшых літаратурна-краязнаўчых музеяў. Быў ён створаны сябрам У. А. Калесніка па Мінскім педінстытуце А. Петрыкевічам. Яго асобе і педагагічнаму майстэрству У. А. Калеснік прысвяціў нарыс «Партрэт друга», змешчаны ў зборніку «Сейбіты разумнага, добрага, вечнага». Пазней, калі Петрыкевіч пераехаў у Дзятлава і там узначаліў музей, эстафету краязнаўчай працы падхапіў у гэтай школе У. А. Урбановіч, які абагульніў вопыт дзейнасці школы па вывучэнні роднага краю ў кнігах «Па дарагіх мясцінах» і «Шляхамі паэтаў і герояў». Уладзімір Андрэевіч прымаў непасрэдны ўдзел у стварэнні музея, парадкаваў заходнебеларускую перыёдыку, а кнігу
У. А. Урбановіча прывеціў рэцэнзіяй, што была надрукавана ў абласной газеце «Зара».

    Ролю знаёмства студэнтаў з Валеўскім літаратурна-краязнаўчым музеем цяжка перацаніць. Ён быў эмацыянальным штуршком для таго, каб ужо настаўнікам самім распачаць з вучнямі працу па вывучэнні літаратуры роднага краю.
    На Наваградчыне асабліва выразна выяўлялася любоў экскурсавода да сваёй малой радзімы. Ён знаходзіў магчымасць адзначыць і падкрэсліць разнастайнасць і хараство краявідаў Наваградчыны. Пасля раўніннага Палесся, якое часам стамляла сваёй аднастайнасцю, узгоркавая Наваградчына сапраўды ўражвала. З якой гордасцю экскурсавод расказваў пра стронгу, рыбу, якая захавалася ў Нёўдзе.
    Разам з валеўскімі настаўнікамі кіраваліся на возера Свіцязь. Любаваліся гэтай жамчужынай Беларусі, прыгадвалі, хто са знакамітасцяў яе наведваў і якія пакінуў уражанні. Найбольш жа гаварылася пра Міцкевіча і Марылю, згадваліся балады «Свіцязь» і «Свіцязянка». Купаліся ў пагодлівыя дні і позна вечарам кіраваліся зноў у Валеўку. Тут традыцыйна начавалі. Заканчваўся першы, самы ўражлівы, дзень падарожжа.
    Ранак сустракалі ў Наваградку. Агляд пачыналі з Замкавай гары. Доўга любаваліся краявідамі, што адкрываліся з яе. Уладзімір Андрэевіч паказваў вёску Літоўку, знаёміў з сюжэтам паэмы «Гражына» Адама Міцкевіча. Тут У. А. Калеснік любіў прыгадваць гады навучання ў Наваградскай гімназіі, пра свае захапленні той пары, пра любімых і нелюбімых настаўнікаў, пра тое, як яму, «хамскаму сыну» (як часам, не саромеючыся, гаварылі яму ў вочы навучэнцы-палякі), даводзілася адстойваць сваю чалавечую і нацыянальную годнасць. Пасля Замкавай гары праводзілася невялічкая экскурсія па горадзе. Аглядалі фарны касцёл, курган, наведвалі музей Адама Міцкевіча. Тут экскурсію вялі супрацоўнікі музея, але вельмі часта ў яе ход умешваўся Уладзімір Андрэевіч, каб нешта паправіць ці ўдакладніць. З Наваградка ехалі ў Мір. Па дарозе — Брылёва Загора. Уладзімір Андрэевіч расказвае пра сям’ю аўтара «Птушак і гнёздаў», пра іх сумеснае партызанства, пра мясціны, апісаныя ў аповесці «На Быстранцы», пра прататыпаў «Ніжніх Байдуноў». Зноў згадваецца Адам Міцкевіч і яго паэма «Дзяды», расказваецца гісторыя напісання, паказваюцца мясціны, апісаныя ў творы.
    Перад пад’ездам да Міра Уладзімір Андрэевіч расказваў пра даваеннае мястэчка, пра дзівацтвы апошняга ўладальніка Мірскага замка. Экскурсавод дасведчана і прафесійна паказвае веліч, хараство, арыгінальнасць Мірскага замка.
    У час гэтых экскурсій асабліва відавочныя былі Калеснікавыя адносіны да духоўнай спадчыны. Як радаваўся ён, калі пачалася рэстаўрацыя Мірскага замка. Калі ж работы зацягнуліся, то не раз казаў, што ў гэтых адносінах нам, беларусам, трэба вучыцца ў летувісаў. Тыя рэстаўравалі ўсе значныя помнікі, якія аказаліся на іх тэрыторыі. Ды пазней, калі студэнты траплялі ў Вільню, самі пераконваліся, бачачы той ці іншы будынак у рыштаваннях.
    Далей маршрут вёў на Стаўпеччыну, у Коласавы мясціны. Традыцыйна тут Уладзімір Андрэевіч менш расказваў, а больш паказваў. Гэта зразумела. Коласавы мясціны знаёмыя, хай і завочна, са школьных гадоў, з паэмы «Новая зямля», трылогіі «На росстанях». Аглядалі Мікалаўшчыну, Акінчыцы, «палац з ласіным рогам», выходзілі да берага Нёмана. Уладзімір Андрэевіч радуецца, калі студэнты чытаюць урыўкі з паэмы «Новая зямля», вершы, калі ў пісьменнікавых мясцінах усплываюць у памяці самі сабою Коласавыя радкі. Самае ўражлівае, аднак, заўсёды чакала ў Смольні, на апошняй сядзібе сям’і Міцкевіча.

    Хвалявала хата, дзе жыла сям’я, куды прыязджаў Якуб Колас, працуючы настаўнікам, прыязджаў звольнены з гэтай пасады за ўдзел у нелегальным з’ездзе рэвалюцыйна настроеных настаўнікаў Беларусі, дзе сустракаўся з Янкам Купалам, уражвалі разгалінастыя ліпы, пасаджаныя рукой пісьменніка, але самае галоўнае, што выклікала найвялікшую насалоду не толькі экскурсантаў, але і экскурсавода, была сустрэча з братам Коласа Юзікам, які таленавіта чытаў урыўкі з паэмы «Новая зямля», асобныя вершы.
    Традыцыйна начавалі ў Мінску ў інтэрнаце педінстытута ці ўніверсітэта. Наступны дзень аддаваўся сталічным літаратурным музеям. Тут У.А. Калеснік пакідаў студэнтаў на працаўнікоў музеяў, а сам спяшаўся то ў рэдакцыі часопісаў і выдавецтваў, то ў АН БССР, то да сяброў. Клопатаў у Мінску звычайна хапала. Пасля музеяў аглядалі помнікі нашым класікам, а вечарам імкнуліся трапіць у купалаўскі тэатр. Тут шанцавала далёка не заўсёды.
    Яшчэ адна ноч у Мінску. Наступным днём наведвалі Радашковічы. Пра многае з літаратурнага і культурнага жыцця гэтага беларускага мястэчка маглі б пачуць студэнты з вуснаў такога дасведчанага экскурсавода, якім быў Уладзімір Андрэевіч, але час быў не той. Абмяжоўваўся наш настаўнік толькі Радашковіцкай беларускай гімназіяй, паказваў будынак, дэталёва расказваў пра пратэст навучэнцаў супраць разгрому Грамады, пра ролю гэтай навучальнай установы ў жыццёвай і творчай біяграфіі Максіма Танка. З Радашковіч звычайна кіраваліся на Вязынку. Першыя экскурсіі праводзіліся тады, калі ў хаце, дзе нарадзіўся паэт, была невялічкая мемарыяльная экспазіцыя. Пазней тут стала запаветная зона. У Вязынцы Уладзімір Андрэевіч больш слухаў, пра што гаварыла экскурсавод, шмат рабіў здымкаў. Студэнты любаваліся краявідамі, якія ўплывалі на фармаванне таленту паэта і якія натхнялі на стварэнне многіх твораў.
    З Вязынкі экскурсія кіруецца на Віленшчыну. Па дарозе слухалі расказы Уладзіміра Андрэевіча пра Міхася Васілька, Алеся Салагуба, знакамітую Смаргонскую акадэмію. Спыняемся толькі ў Жупранах (ніколі не было, каб заязджалі ў Кушляны. Яны ўбаку, а трэба даехаць да Вільні і ўладкавацца на начлег). Тут аддавалі даніну памяці Францішку Багушэвічу. Уладзімір Андрэевіч выказваў сваё незадавальненне надмагільным помнікам, устаноўленым Саюзам пісьменнікаў БССР. Больш цікавым ён лічыў бюст паэта, устаноўлены быццам бы на тым месцы, адкуль аўтар «Дудкі беларускай» клікаў сваіх землякоў на паўстанне.
    Асаблівае захапленне і экскурсавода і экскурсантаў выклікаў мясцовы касцёл у стылі готыкі. З захапленнем Уладзімір Андрэевіч расказвае пра адметнасць гатычнага стылю, спецыфіку мясцовай готыкі. Фатаграфуе Багушэвічавы мясціны.
    Пад вечар — у Вільні. Дзе мы толькі не начавалі: то на беразе Віліі, то на нейкіх толькі Уладзіміру Андрэевічу вядомых турбазах. Наступны дзень аддаваўся Вільні. Экскурсаводам быў заўсёды У.А. Калеснік. Тут студэнты чулі і бачылі цэлы курс па беларускім дойлідстве. Готыка, барока, класіцызм, рэнесанс, ракако, эклектыка. Касцёл св. Ганны, касцёл Пятра і Паўла, Вострая Брама, Святаянскія муры, гарадская ратуша, віленскія дворыкі, у адным з іх — помнік беларускаму першадрукару. Далей аглядалі мясціны, звязаныя з літаратураю: Лукішская плошча і пліта на месцы, дзе былі павешаны Каліноўскі і Серакоўскі, і сумна знакамітыя Лукішкі, рэдакцыя «Нашай нівы», Віленская беларуская гімназія... Незабыўнае ўражанне пакідала наведванне бібліятэкі Віленскага ўніверсітэта і бібліятэкі Урублеўскіх. У першай знаёміліся з беларускімі рукапіснымі і друкаванымі старажытнымі кнігамі, з кнігамі на летувіскай мове, яшчэ раз пераконваліся, наколькі больш старажытная пісьмовая культура нашага народа. У бібліятэцы Урублеўскіх цікава было ўбачыць «Нашу ніву», надрукаваную кірыліцай і лацініцай. У будынку універсітэта змаёміліся з кабінетам і бібліятэкай Я. Лялевеля, з універсітэцкай абсерваторыяй, з актавай залай, дзе гучаў голас нашага земляка Забэйды-Суміцкага, дзе юны Максім Танк чытаў свае вершы і ўдзячная моладзь і спевака, і паэта падхапіла на рукі і пранесла праз залу.
    Перад ад’ездам з Вільні падымаліся на гару Гедыміна. Яшчэ раз аглядалі панараму горада, пазнавалі помнікі, з якімі ўжо пазнаёміліся, чыталі раздзел з паэмы Якуба Коласа «Новая зямля». Уладзімір Андрэевіч радаваўся, калі студэнты без яго напамінку бралі ў дарогу Коласаў томік.
    Пад вечар пятага дня пакідалі Вільню. Перапоўненыя ўражаннямі, стомлены студэнты, стомлены і экскурсавод. Але калі пад’язджалі пад Астрына — мясціны Цёткі, кіраўнік экскурсіі захоплена расказвае пра Першую (як ён любіў называць Цётку), паказваў помнік паэткі, узведзены ў гэтай вёсцы (скульптар Заспіцкі). Начавалі ў Гародні на турстанцыі. Абавязкова сустракаліся ці з Васілём Быкавым, ці з Аляксеем Карпюком, вялася доўгая зацікаўленая гаворка пра напісанае гарадзенцамі. Затым аглядалі дом-музей Элізы Ажэшкі, невялічкую экспазіцыю ў адным з пакояў. У Гародні экскурсаводам звычайна быў Аляксей Карпюк. Уладзімір Андрэевіч то ўважліва слухаў свайго даўняга сябра і калегу, то пацвельваў з апошняга. У Гародні аглядалі таксама дом, дзе жыла сям’я Максіма Багдановіча, палац Стэфана Баторыя, Каложу, Стары Замак.
    У абед пакідалі гасцінную Гародню. Па дарозе спыняліся толькі ў Ружанах. Там аглядалі разваліны замка, касцёл і помнік Юзіку Урбановічу. У Брэст прыязджалі заўсёды позна вечарам. Праходзяць гады, а гэтыя шэсць дзён паездкі па Беларусі не цьмеюць у памяці, жывуць як адно з самых яркіх уражанняў студэнцкіх гадоў.

    У 60-я гг. па ініцыятыве У. А. Калесніка ствараецца шэраг літаратурна-краязнаўчых стэндаў: «Яны надрукаваліся», «Пісьменнікі — госці Брэстчыны», «Шляхамі паэтаў і герояў», «Рускія пісьменнікі на Брэстчыне». Фотаздымкі да гэтых стэндаў рабіў сам Уладзімір Андрэевіч, сядзеў са студэнтамі і клеіў іх, падпісваў. Яму належыць ідэя стварэння літаратурна-краязнаўчай карты вобласці.
    Адным з напрамкаў літаратурна-краязнаўчай працы было абмеркаванне кніг пісьменнікаў з удзелам іх аўтараў. Іван Мележ, Іван Шамякін, Аляксей Карпюк, Васіль Быкаў, Уладзімір Караткевіч, Янка Брыль, Анатоль Вярцінскі, Іван Чыгрынаў, Анатоль Кудравец, Мікола Аўрамчык і многія іншыя бралі ўдзел у сустрэчах са студэнтамі, слухалі іх уражанні ад толькі што напісаных кніг. Янка Брыль, Васіль Быкаў, Уладзімір Караткевіч сустракаліся са студэнтамі на маёй памяці па некалькі разоў.

    У апошні час, калі вырасла і набрала моц пад дбайным кіраўніцтвам Уладзіміра Калесніка літаратура Берасцейшчыны, сістэматычна сталі наладжвацца сустрэчы з Нінай Мацяш, Міколам Пракаповічам, Алесем Каско і інш. Вёў гэтыя сустрэчы У. А. Калеснік. Яму належала грунтоўнае ўступнае і заключнае слова. Многае з таго, што гаварылася на гэтых сустрэчах Уладзімірам Андрэевічам, пазней уключалася ім у рэцэнзіі, артыкулы, эсэ, літаратурныя партрэты.
    Закладзеныя У. А. Калеснікам традыцыі літаратурна-краязнаўчай працы жывыя на філалагічным факультэце Брэсцкага ўніверсітэта і сёння.

    З Уладзімірам Андрэевічам Калеснікам звёў мяне лёс у пачатку 1958 года, калі на пасяджэнні літаб’яднання пры газеце «Заря» я прачытаў сваё першае апавяданне. З таго часу далучэнне да беларускай літаратуры, мовы, выяўленчага мастацтва ішло цераз яго, гэтага высокаадукаванага і дзівоснага чалавека.

    Ён быў не толькі вялікім пісьменнікам, вучоным з энцыклапедычнымі ведамі, але і таленавітым мастаком, скульптарам, майстрам разьбы па дрэве, а таксама сталяром, цеслем, печніком... Ён ведаў і ўмеў рабіць усё! Рысы сапраўднага гаспадара Уладзімір Андрэевіч, бадай, узяў у спадчыну ад бацькі, земляроба і плытагона.
    Калі ўдавалася адарвацца ад пісьмовага стала, Уладзімір Андрэевіч аддаваўся сваім шматлікім захапленням. Яго любоў да роднай прыроды была бязмежнаю, ён бачыў у ёй столькі красы і багацця разнастайнасці форм і колераў, што за кароткі час ствараў сапраўднае мастацтва. Жывапісныя пейзажы, выкананыя ў паездках па родных мясцінах, у Белавежскую пушчу, у далёкія вёскі Брэстчыны, адлюстроўваюць повязь з нацыянальнымі традыцыямі, яны выразныя і адметныя. Здаецца, што тыя мясціны бачыў ты не раз і забыць іх ужо не можаш.
    Любіў Уладзімір Андрэевіч красу, створаную самой прыродай, спрактыкаванай рукою дапаўняў яе. Звычайная, здавалася б, галіна дрэва ў яго руках, пад дакладным разцом пераўвасаблялася ў вядомую цудоўную Багіру з «Маўглі», галіны і карані перапляталіся і рабіліся аздобаю люстэрка, а наросты бяроз — скульптурнымі партрэтамі. Усе скульптурныя работы цёплыя, жывыя, даступныя для разумення намі іх унутранага свету. Майстар аддаваў перавагу сасне і дубу, прычым дубу моранаму, разумеў у гэтым толк. Бываючы з ім у лесе, збіраючы ці то грыбы, ці то лекавыя травы (для Зосі Міхайлаўны), ці то проста на адпачынку, бачыў, што ён заўсёды знаходзіў час палюбавацца прыгожым дрэвам, верасовай палянаю, мог растлумачыць многія з’явы прыроды. А яшчэ тут ён аддаваўся ўспамінам, асабліва пра свае партызанскія гады, расказваючы заўсёды праўдзіва, сумленна, з любоўю да жывых і загінуўшых сяброў, да роднай Беларусі.
    Як і ў кнігах, у жывапісных і скульптурных работах ёсць дапытлівая глыбокая думка, цеплыня душы і сэрца, таму да яго з павагаю ставіліся не толькі пісьменнікі і вучоныя, а і мастакі, як вядомыя майстры, так і пачаткоўцы. Зрэшты, гэтак жа, як ставіўся заўсёды і сам Уладзімір Андрэевіч да іх.

    …Нельга абысці ўвагаю майстэрства Калесніка і як фатографа. Ён быў непаўторным не толькі ў партрэтнай фатаграфіі, што выяўляецца ў кнізе «Я з вогненнай вёскі», але і ў пейзажы. Бываюць хвіліны ў жыцці і даволі частыя, калі надыдзе сум і абыякавасць да жыцця. Тады я бяру кніжку «Між тых палёў», якую ён зрабіў з Янкам Брылём, і здымкі Валодзі адразу гоняць прэч сум, навяваюць радасць жыцця. І, відаць, іх моц не толькі ў тым, што гэта роднае Наднямонне, а нешта іншае, большае, у тым, што ў свядомасць ідзе прыгажосць жыцця, яго натхняльны змест.

    Ён ні хвіліны не быў не ў дзеянні: чытае, піша, або ходзіць з вудамі над Нёманам, або корпаецца над сваім «Масквічом», які прабег шмат розных дарог, крочыць па ўзлеску ля збажыны з сумкаю фотаапаратуры, ці сядзіць перад эцюднікам, або чэша сякерай нейкую чурку, у якой бачыць яму аднаму знаёмую фігуру. У яго гаражы паліцы завалены гэблікамі, фуганкамі, дрэлямі, долатамі, напільнікамі, усе настольныя лямпы рознай формы, што ўпрыгожваюць пакой, уласнай канструкцыі і выканання.
    Неяк Янка Брыль, Калеснік і я, ідучы над Нёманам, натрапілі на свежазрэзаны сухі дуб, ды такі тоўсты, аж у нейкія тры абхваты. Затрымаліся. Валодзя зайшоў у камель, паглядзеў.
    — Трэба ж, такі здаровы і засох, — падзівіўся ён.
    — Вельмі шкода, што гніе такі цуд. Але можна сёе-тое выкарыстаць, — разважае ён.
    — Дроў плойма, а больш што? — пытаю.
    — Мне ад яго трэба калода метр дваццаць.
    Пайшлі, знайшлі чалавека з бензапілою. Ён адрэзаў, колькі паказаў Калеснік. Калоду на машыне прывезлі да мяне ў двор. Дзён два з сякераю і разаком ён працаваў, вычэсваў плашку таўшчынёю ў дваццаць сантыметраў.
    — Для чаго табе такая плашка? — пытаю.
    — Нарэдкасць будзе арыгінальны стол на дачу.
    Гэту плашку зацягнулі ў хлеў, дзе яна прастаяла гады два. Я думаў, што ён пра яе забыўся. Але адно лета, адведаўшы Янку, прыязджае з электрафуганкам і гадзін пяць працуе над ёю, шліфуе. Потым зацягнулі ў яго машыну і ён павёз яе ў Брэст.
    Пры сустрэчах амаль ніколі чаркі не цураўся, але не памятаю выпадку, каб калі выпіў хоць кроплю, якая перашкодзіла б весці патрэбную і цікавую размову. У яго ўсё было чалавечае, хіба толькі больш працавітасці і таленту, якога не шмат каму столькі дала прырода.
    У жывапісе перавагу аддаваў пейзажам. І ўсе яны не проста задумённыя малюнкі, а характэрныя вобразы роднага краю, які стварыла прырода на вякі для ўсіх пакаленняў. І, відаць, няма чалавека, які глядзеў бы на іх абыякава.
    Цесная двухпакаёвая кватэра — гэта своеасаблівая галерэя працы мастака і скульптара, які ў простай чурцы ці карчы бачыў вобразы людзей-стваральнікаў і пры дапамозе разца і нажа паўставаў вобраз з яскравым для яго характарам.
    Неяк улетку на сваім архаічным «Масквічы» заехаў Валодзя да мяне ў Беражна і разам паехалі наведаць Янку Брыля. Машыну ля дарогі паставіў пад вярбу ў цянёк. Сам стаў ля дарогі і ўглядаецца ў дубы, што пры дарозе над Нёманам.
    — Пойдзем у хату. Няёмка, прыехалі і чагосьці чакаем, — кажу.
    Не адказаўшы ні слова, пайшлі ў хату да Янкі. Павіталіся, крыху пагаманілі і Валодзя кажа:
    — Я зараз. Пагаварыце без мяне.
    Хуткім крокам пайшоў да машыны, дастаў эцюднік, складны зэдлік, невялікі падрамнік з нацягнутай белай матэрыяй і алоўкам пачаў рысаваць контуры дарогі і дубоў, бераг Нёмана. Мы ведалі, што турбаваць яго ў такія хвіліны нельга, можа сказаць штосьці непрыемнае.
    Ужо быў час позняга абеду, і Ніна Міхайлаўна (жонка Янкі) кажа:
    — Клічце гэтага «Рэпіна», а то памрэ з голаду. Мы з Янкам падышлі і маўчым.
    — Што, есці захацелі? Я зараз, толькі некалькі мазкоў.
    Гэтыя некалькі мазкоў цягнуліся з паўгадзіны, а мы моўчкі стаім і пазіраем то на дарогу і дубы, якіх бачылі тысячу разоў, то на эцюднік, як нараджаецца карціна.
    Добра памятаецца, неяк у чэрвені Янка Брыль, Уладзімір Караткевіч, Калеснік і я ранічкаю выйшлі з хаты ў Крынках на падворак. Наваколле было спакойнае, вясёлае. На Сэрвачы ціха рухалася мірная плынь, і толькі на заставе ля млына манатонна бурчэла. Подых вады лашчыў твар. Відаць, усё гэта рабіла нас разважлівымі.
    Як і часта, пайшла размова на злабадзённыя тэмы. Не памятаю, хтосьці з сяброў кажа: «Дрэнна ў нас прапагандуецца, таму і не прадаецца беларуская літаратура».
    — Тут недапрацоўкі, безумоўна, ёсць. Але трэба прызнаць, што добрыя кніжкі і на роднай мове ў магазінах не залежваюцца, іх хутка раскупляюць. Бывае, купіш тоўстую кнігу, чытаеш, нібы воўну жуеш, ні дажаваць, ні глынуць. Дойдзеш да канца, а ў галаве нічога не застаецца. Шкода патрачанага часу, — павысіўшы голас, адказаў Калеснік. Яму ніхто не пярэчыў.
    — Не буду гаварыць аб рознай моладзі, якой усё роўна, дзе жыць, абы была карысць, там і прыжываюцца, як тое перакаці-поле. Не разумею тых людзей, нават адукаваных, якія забываюць мову маці, радзіму, той куточак, дзе іх пуп закопаны, — працягваў ён.
    Потым доўга блукалі па цудоўных ваколіцах, шмат фатаграфавалі то Калеснік, то Караткевіч. Ім больш падабалася рабіць здымкі ля збажыны ці ўзлеску.

    Рэдка якім людзям даецца ўменне рабіць усё: цяслярыць і сталярнічаць, такарыць і садоўнічаць, быць печніком, слесарам, бортнікам, рыбаловам. Не кажучы ўжо пра майстэрства літаратуразнаўцы і крытыка, дакументаліста і публіцыста, педагога, што акурат і надало знакамітасці лаўрэату Дзяржаўнай прэміі імя
Я. Коласа прафесару Уладзіміру Андрэевічу Калесніку. Аднак рукі яго ўпэўнена трымалі не толькі пісьменніцкае пяро. І не толькі гаспадарчыя інструменты, пра што, урэшце, можна было б напісаць таксама. Найбольш пасля літаратуры ён любіў выяўленчае мастацтва, і з фотакамерай, мастакоўскім пэндзлем ды скульптарскім разцом займаўся ім на прыкметна вышэйшым узроўні, чым захапленне і аматарства.
    Закранаючы гэтую тэму ўпершыню, спадзяюся на яе працяг, ведаючы, што сярод літаратараў нашай рэспублікі былі і ёсць іншыя «рыцары» пэндзля ды разца. Нездарма ў Саюзе пісьменнікаў Беларусі выспявае ідэя ўнікальнага музея з твораў выяўленчага мастацтва паэтаў, празаікаў, крытыкаў...

    Памятаю апошні яго выезд на эцюды. Дзень стаяў ветраны: то залаціўся халаднавата-празрыстым сонцам, то зноў занавешваўся хмарамі і сыпаў дробным дажджом. Мне хацелася знайсці для яго мясціну як мага зацішнейшую, аднак у густым бярозавым гаі Уладзімір Андрэевіч доўга не затрымаўся, адно разы два шчоўкнуў фотаапаратам. «Вядзі ў дуброву, а сюды наведаемся як-небудзь іншым разам», — сказаў ён і падаўся да машыны.
    Што ж, я мусіў падпарадкавацца і паказаць маляўнічую купку старых дубоў на ўскрайку Здзітава, вёсачкі, што за нядаўнім часам стала прыгарадам Жабінкі. Сюды мы збіраліся ранняй восенню, а прыехалі ледзь не на зыходзе яе. Толькі на гэтых магутных дрэвах і трымалася яшчэ лісце, ды і то сям-там. Прафесар паставіў свой легкавік на ўездзе ў дуброву, падняў дзверцы багажніка і так, засланіўшыся ад ветру імі ды башлыком курткі, прастаяў пяць-шэсць гадзін запар за эцюднікам. Гарачыя бульбіны, якія пёк я на вогнішчы непадалёку і насіў яму, адрывалі яго ненадоўга. А на аркушы кардону адзін за адным паўставалі і ўсё гусцей «апраналіся» ў бурую лістоту волаты-дубы. Чым далей прафесар маляваў, тым цяжэй было супастаўляць малюнак з рэальным краявідам. Вось і дарога знікла пад апалымі суччам і густалісцем, паявіліся бярозкі, якія тут не раслі, невялічкая паляна, а на ёй першыя абрысы зубра... Загарманізаваў эцюд Уладзімір Андрэевіч ужо дома, стварыўшы, як мне здаецца, не проста восеньскі пейзаж, а вобраз беларускага краю — адвечнага і трывушчага, як сама прырода.
    Гэтая праца, бадай, адзіная ў У. Калесніка, пазначаная сумна-трывожным каларытам. Ад ранейшых эцюдаў і карцін, выразных чорна-белых фатаграфій і цёплых драўляных скульптур у пакоі-кабінеце ягонай брэсцкай кватэры ўтульна, хоць і сцішна з-за адсутнасці — цяпер ужо заўсёднай — самога гаспадара... Гэта, па сутнасці, кампактны музей ці галерэя. Тут не толькі ягоныя працы, а і падарункі мастакоў, прафесіяналаў і аматараў, з якімі Уладзімір Андрэевіч сябраваў не менш, чым з пісьменнікамі або калегамі-педагогамі.
    Зося Міхайлаўна, гаспадыня кватэры, ахвотна пакажа вам і працы з «запаснікаў», да якіх цягнулася рука аўтара, пакуль здольная была трымаць пэндзаль. Яны натуральна ўпісваюцца ў «галерэю», дапаўняюць яе. Кожны пейзаж вабіць някідкасцю і цеплынёю фарбаў, праніклівай любоўю да роднай зямлі: купка гонкіх дрэўцаў усцяж ракі, што трымцяць далікатнымі вясновымі лісцікамі; смуга ўзгорыстых палёў і пералескаў, толькі-толькі абуджаных да жыцця; роздумны спакой паляны з летняю раскошаю травы і ліпнёвым звонам пчалы; невялікае азярцо ці сажалка пад ідылічнаю сховаю мяккага кустоўя. Камерныя, шчымліва-задуменныя пейзажы. Далікатнасці і паэтычнасці надаюць ім і тонкі, амаль пункцірны мазок, і мажорная танальнасць зялёнага колеру, які пераважае. Почырк аўтара лёгка ўгадваецца.
    «Я змалку любіў маляваць, майстраваць, — казаў у адным літаратурным інтэрв’ю Уладзімір Калеснік. — Цікавіўся мастацтвам, многа чытаў кніг па жывапісе. Арыентаваўся ў ім свабодна. Праўда, мне думалася, што, можа, я не выцягну на жывапісца — дзе мне там у акадэмію патрапіць, гэта ж недасяжная рэч!.. А пазней жыццё пераключыла з жывапісу на літаратуру. Было гэта пасля вайны, як вучыўся ў Мінскім педінстытуце. Янка Брыль звёў мяне з пісьменнікамі...»
    Іван Антонавіч, наколькі ведаю, усё ж калі не свядома, дык міжволі падахвочваў сябра як да жывапісу, так і да фатаграфіі. Колькі яны разам аб’ездзілі, абхадзілі куточкаў Беларусі! Налібокі, Нёман, Нарач, Палессе, Белавежская пушча — усяго не пералічыш. Як не эцюднік, дык фотаапарат абавязкова быў з Уладзімірам Андрэевічам паўсюдна. Ім ён і «вылоўліваў», фіксаваў прыгожыя або гістарычна адметныя пейзажы, партрэты пісьменнікаў, дзеячаў культуры, проста цікавых людзей. Якія глыбокія і экспрэсіўныя яго фатаграфіі, асабліва партрэты, змешчаныя ў неўміручай кнізе «Я з вогненнай вёскі...»! Пазайздросціць любы прафесіянал, бо апрача майстэрства ў іх трэба было ўкласці любоў ды трывогу сэрца, што памятала пралітую кроў народа, у тым ліку ўласную кроў...

    Далёка не ўсе фатаграфіі У. Калесніка, не кажучы ўжо пра жывапіс і скульптуру, пра якія погаласку амаль не было, увайшлі ў кнігі і альбомы. Што да здымкаў, дык іх у аўтара цэлыя залежы, многія захоўваюцца ў негатывах і чакаюць дбайных рук. Рукі, відаць па ўсім, знойдуцца. Цудоўна, што той жа Янка Брыль замовіў сталічнаму выдавецтву альбом У. Калесніка, а ў Брэсце падрыхтавана выстава ягоных фатаграфічных, жывапісных і скульптурных прац.
    Дарэчы, хоць некалькі слоў пра скульптуру. Уладзімір Андрэевіч «унутраным зрокам» прыкмячаў красу, створаную самой прыродай, і спрактыкаванай рукою дапаўняў яе, пераўвасабляючы галіны, карані, нарасты дрэў у асобныя фігуры, кампазіцыі, партрэты. Самы адметны — партрэт
Ф. Скарыны, мастацкая вартасць якога і ва ўмелым выкарыстанні матэрыялаў, яго фактуры, і ў глыбіні задумы, у аўтарскай фантазіі і натхнёнасці, з якою нараджаўся твор. Не пра аматарскае майстэрства, зноў жа, даводзіцца гаварыць! І наогул, у выяўленчым мастацтве Уладзіміра Андрэевіча Калесніка, як правіла, прысутнічае глыбокая дапытлівая думка, цеплыня душы і сэрца, лёгкасць, за якою тоіцца напружаная праца. І гэта хвалюе, і гэта — застанецца.

    Памёр Уладзімір Андрэевіч Калеснік, чалавек далікатны, разумны і не па цяперашнім часе добразычлівы. У Брэсце мне даводзілася заходзіць да яго колькі разоў, а так, у Саюзе пісьменнікаў, сустракаліся, можна сказаць, часта. Казалі, што паміраў ён доўга і цяжка, аднак гэта ўжо як каму выпадае. Я недзе цешу, напрыклад, сябе, што маці мая ў Новай Мышы за Баранавічамі адышла на той свет лёгка, прынамсі, без пакутаў, бо цяпер ведаю, у якія хвіліны таго чэрвеньскага дня развітвалася яна з жыццём на гэтым свеце, і маю магчымасць супаставіць тое-сёе. У кожным разе, асабіста мне ў яе перадсмяротныя хвіліны было і лёгка, бадай, як ніколі, дыхаць, і лёгка жыць. Значыць, ёй ад мяне нічога не трэба было. І яшчэ колькі часу пасля яна прыходзіла да мяне ў снах, каб пабудзіць перад чарговым прыступам стэнакардыі... Калеснік таксама быў з тых людзей, што насіў за пазухай ласку для ўсіх, каго паважаў.
    Можна, вядома, устанавіць дакладны год, але якое гэта мае значэнне? Я маю на ўвазе год, калі Уладзімір Андрэевіч вазіў мяне на сваёй аўтамашыне ў Белавежскую пушчу. Здаецца, было гэта пасля прэм’еры спектакля паводле майго рамана «Апраўданне крыві» ў абласным драматычным тэатры, які ажыццявіў рэжысёр Сяргей Яўдошанка. Спектакль Калесніку не дужа спадабаўся, і ён сказаў — шуму зашмат, стрэлаў; вам хацелася, каб як болей людзей забіць на сцэне, хоць я падобнага граху за сабой ніколі не адчуваў, але чалавек гаварыў дасведчаны і ў мастацтве, і ў тым жыцці, якое разгортвалася на сцэне ў спектаклі. Добра, што мы пра ўсё гэта перакінуліся словам адразу пасля прэм’еры, увечары, таму ў дарозе назаўтра абодвух займалі іншыя праблемы, звязаныя як з творчасцю, так і з тагачасным жыццём увогуле. Спадарожніка майго турбавала, напрыклад, становішча мовы ў тэатрах, дарма што брэсцкая трупа ставіла спектаклі на рускай мове, але ж руская мова таксама паступова ператваралася ў нас у штосьці знявечанае; зусім блага складваліся справы з беларускай мовай, часам тады ўжо здавалася, што мы апошнія з магіканаў, якія яшчэ хоць збольшага валодаюць ёю.

    У пушчы працаваў невялікі кантынгент, калі дазволена і цяпер так мовіць, вучоных-даследчыкаў. Усе яны добра ведалі Калесніка, таму сустрэча выглядала жаданай, звычайна, як і належыць у такіх выпадках. Па пушчы з намі падахвоцілася паездзіць маладая навукоўка, сказала, што ведае ўсе дарогі; значыць, і пакажа ўсё на нашым баку. «Ну а з палякамі варта было змаўляцца раней», — ні то пашкадавала, ні то дала зразумець, што яна нічога не зробіць нам у гэтым сэнсе. Між тым, ужо церусіў дробны дождж. Лепей было паспяшацца. А тут яшчэ дырэктар запаведніка падахвоціў: «Сёння ў нас у рэстаране смажаная зубрына. Бяда, малады звер зламаў нагу. То не затрымлівайцеся ў пушчы. Увечары паласуемся зубрынай смажанай». Сказаў дырэктар таксама, што ва ўрадавай рэзідэнцыі ў гэтыя дні адпачывае Янаш Кадар, венгерскі ўладар. Нарэшце, мы паехалі. Не праехалі і трох кіламетраў, як за ўрадавай рэзідэнцыяй, вароты якой былі зачыненыя, убачылі ў дуброве зубра. Пад шэпт грыбнога дажджу звер скуб траву, карміўся. Уладзімір Андрэевіч тым часам меў з сабой фотаапарат, вядома, што яму тут жа закарцела зрабіць здымак. І ён вылез з машыны, пакінуўшы матор працаваць на невялікіх абаротах; набліжаўся да звера асцярожна, каб не выдаць сябе раней часу, словам, рухі рабіў з перасцярогай — усё-ткі паміж дубоў пасвіўся не хто іншы, а зубр, легендарны, казачны і, мяркуючы па расказах людзей, якія сустракаліся з ягонымі братамі ці сёстрамі, небяспечны. Зразумела, што я таксама не застаўся ў машыне. Назіркам, следам за Уладзімірам Андрэевічам, пачаў пераадольваць адлегласць ад дуба да дуба, хаваючыся ад магутнага звера, які невядома на што здольны. А звер тым часам скуб сабе траву і ані шманаў; ну, падкрадваецца хтосьці і няхай, калі яму цікава! Стала чуваць, як зашчоўкаў Калеснік фотаапаратам. Тады звер падняў галаву, павадзіў па баках, а як убачыў нас за дрэвам, то пачаў пераводзіць цяжкі позірк з аднаго на другога, балазе, адлегласць ушыркі была не такая ўжо і малая. Не ведаю, што адчуў Уладзімір Андрэевіч пад зубрыным позіркам, а ў мяне раптам пад капелюшом на галаве ўзняліся дыбком валасы. Здаецца, і страху ў душы не было, а чупрына раптам усё роўна як напухла. Калеснік перастаў здымаць, падаўся назад, не зводзячы вачэй з зубра. Адступаў ён з годнасцю, але свядома, можа, непакоіўся за мяне. Мне ж тым часам саліднасць не ўдалося захаваць, і я кінуўся подбегам да машыны. Нарэшце ўселіся, Калеснік націснуў на педалі, затым ціха, быццам у нервовасці, засмяяўся. Спадарожніца нам трапілася маўклівая, не абмовілася нават словам пра нашыя ўцёкі; затое Калеснік, акурат апраўдваючыся, пачаў расказваць, як на адным хутары, што на ўскрайку пушчы, зубр пакалечыў вясковага дзядзьку, калі той вяртаўся з Камянца нападпітку.
    — Ну, то ж нападпітку, — сказала на гэта наша жанчына-спадарожніца.

    Хутка мы выехалі на царскую дарогу, паглядзелі на бліжэйшыя азярыны, парослыя белымі і жоўтымі гарлачыкамі, пастаялі на нейкім гарбатым мосціку з жалезнымі парэнчамі, тады палічылі час, які нам спатрэбіцца на зваротны шлях, і зноў селі ў машыну, каб ехаць на савецка-польскую граніцу. Але туды не даехалі. Хвілін праз дваццаць убачылі на дарозе, што вяла да граніцы, чалавека, апранутага ў зашмальцаваную ватоўку, з брызентавай сяржанцкай сумкай у руцэ. За ўвесь дзень, лічы, адзін чалавек трапіўся ў пушчы, то чаму не спыніцца, тым больш што і ён сумкай пачаў паказваць, каб мы зрабілі гэтак. Хто, адкуль? Аказваецца, экскаватаршчык. Працуе цяпер на граніцы, капае нейкія канавы. Але сёння экскаватар сапсаваўся, таму ідзе дамоў. Сам пытае: куды вы, маўляў? І тут жа дзіву даецца — што там, на той граніцы, цікавага цяпер, у дождж!.. Да хутара яму яшчэ кіламетраў паўсотні ісці. Можа б, падвезлі? А як ён сабе гэта ўяўляе? Нам жа таксама неабходна паспець да цёмнага выехаць на край пушчы. Тады вазьміце з сабой: з Камянюкаў ён дабярэцца да свайго хутара. Так і зрабілі. Між тым, са слоў экскаватаршчыка, выходзіла: самая кароткая дарога адтуль да адміністрацыйных пабудоў – былая вузкакалейка, на якой цяпер не было рэек, адзін пясчаны насып, парослы ўжо дзірваном. Так што, можна ехаць без сумнення. Мы адшукалі яе ў зарасніку, Калеснікаў аўтамабіль якраз стаў коламі па краях. «Не хвалюйцеся, — падбадзёрыў экскаватаршчык, — наперадзе перашкодаў не будзе». Нарэшце Уладзімір Андрэевіч скрануў машыну, і яна пакацілася па здзірванелым насыпе. Церусіў дождж, але над вузкакалейкай была такая густая навісь з дрэў, што ніводная кропля больш не засціла пярэдняе шкло. Шчасліва праехалі такім чынам два кіламетры, тры, чатыры, пяць... Здавалася, сапраўды, ніякай перашкоды на шляху не прадбачылася. Але недзе на сёмым кіламетры раптам убачылі зубра, дакладней, зубрыную галаву, якая быццам ляжала пасярод насыпу. Зубр стаяў побач, з левага боку. Няйначай драмаў, звесіўшы магутную галаву з моцнымі, каржакаватымі рагамі. Як кажуць, перашкоды, чым гэта, больш і не трэба. Крокаў за паўсотню ад звера мы спыніліся. Горай не прыдумаць: наперад далей не паедзеш, ні направа, ні налева таксама з’ехаць немагчыма, высока і крута, толькі назад; але колькі гэта кіламетраў давядзецца сунуцца адваротным ходам? І тым не менш Уладзімір Андрэевіч ужо гатовы быў уключыць задні ход. Але нечакана выратаваў становішча экскаватаршчык. Моўчкі вылез з машыны, пакрочыў да зубра. Не паспелі мы засцерагальнае слова выгукнуць, як чалавек замахнуўся сваёй брызентавай сумкай і ляснуў страшнага звера па рагах.

    Маючы на ўвазе нашыя няўдалыя ўцёкі ад аднаго зубрынага позірку, можна было цяпер уявіць, што можа адбыцца ў лясной гушчэчы. Але экскаватаршчык, аказваецца, ведаў, што рабіў. Патрывожаны зубр зусім не ўскіпеў на чалавека, павярнуўся ад нечаканага ўдару, а затым адбегся ад вузкакалейкі і спыніўся, быццам у роздуме, як яму паводзіць сябе далей з нахабнымі людзьмі, што патрывожылі ягоны спакой. Мы, вядома, скарысталі такую затрымку, машына ўмомант прамінула тое месца, дзе ўсё яшчэ стаяў экскаватаршчык са сваёй вайсковай сумкай; той сеў, як і раней, на задняе сядзенне, побач з нашай экскурсаводкай; зразумела, што затрымлівацца не было сэнсу, тым больш што нам пашанцавала: па-першае, злосці ў адказ ад зубра не мелі, па-другое, адпала патрэба сунуцца задам, каб трапіць на дарогу. І тым не менш, мы трохі паміж сабой раздражнёна пагаварылі. Вядома, найбольш дасталося экскаватаршчыку. «Гэта ж добра, што так скончылася, — дакараў яго на правах старэйшага Уладзімір Андрэевіч. — А што было б, калі б ён падняў вас на рогі?» Экскаватаршчык смяяўся, пераконваючы нас, што так не бывае. І тут жа расказаў выпадак са свайго жыцця на хутары. Аказваецца, увосень зубры, бадзяючыся па пушчы, выходзяць з яе на ўзлескі, да вёсак і хутароў, да чалавечага жытла. Бывае, што яны і начуюць, кладучыся спаць дзе-небудзь за хлевам. А ўранні альбо застаюцца паблізу паселішча, альбо падаюцца ў сваёй вандроўцы далей. У гэтакія дні ў іх мірнае суіснаванне і з вясковай жывёлай, і з надакучлівымі сабакамі... Словам, ніхто нікога нават не асцерагаецца, не тое што баіцца. Ноч, пра якую згадаў экскаватаршчык, выдалася з густым, непраглядным туманам, а яму давялося вяртацца аднекуль на хутар ужо, бадай, пад ранне. І ён набрыў у тумане на зубрыную сям’ю, якая таксама абначылася на хутары. Натрапіў і спатыкнуўся, упаўшы зверу на рогі. Дык што вы думаеце? Той нават не зварухнуў галавой, каб скінуць чалавека. Як ляжаў ціха ў дрымоце, гэтак і застаўся ляжаць, даўшы магчымасць гаспадару хутара хутка ачомацца. З зубрыных рагоў наш цяперашні знаёмы ўставаў, бы з крэсла. Як можна было зразумець з ягоных слоў, самы мірны звер — гэта зубр.
    Да пушчанскага рэстарана даехалі без прыгод. Дырэктар запаведніка не падмануў — была і смажаная зубрына ў меню. Мы пакаштавалі: асаблівага смаку не было ў тых кавалках, якія прынеслі нам з кухні, — звычайная ялавічына. Але дырэктар, які далучыўся ў рэстаране да нашага стала, няйначай з павагай да Калесніка, выдаў сакрэт — зубр не калечыў нагі, яго забілі... для Кадара. Нават не на паляванні, проста так: ціха, употай...

    Той, хто быў у падарожжах разам з У. А. Калеснікам, пэўна, не можа ўявіць яго без любімага фотаапарата. Здавалася нават, што гэта была ўжо і не надта лёгкая ношка ў руках гаспадара. Ды ўсё ж гэта быў заўсёдны «спадарожнік», незалежна ад надвор’я. Ён не замінаў гаспадару, які паспяваў і расказваць, і паказваць, і здымаць. У кнізе «Усё чалавечае» Уладзімір Калеснік успамінае, як у 1963 годзе запрапанаваў Янку Брылю «аб’ездзіць» свой нядаўна куплены «Масквіч». Падчас падарожжа па Слонімшчыне і Наваградчыне меркавалі рэалізаваць сваю задуму: «Зрабіць альбом Міцкевічавых памятных мясцін». Да гэтага, як зазначае аўтар, «ужо нямала пахадзілі пешкі, паездзілі на веласіпедах, потым на Брылёвай “Волзе”, шукаючы рэліктаў, цяпер прыйшоў апошні этап дазбірвання і пераздымання таго, што не ўдалося, і таго, што было добрым, а магло б атрымацца яшчэ лепшым».
    За гэтымі радкамі — патрабавальнасць Майстра, Мастака да сябе, да таго, што аддаваў на суд гледачоў. Не раз хадзіў і ездзіў дарагімі сцежкамі з блізкімі людзьмі, яшчэ і яшчэ раз углядаўся ў такія розныя і заўсёды родныя краявіды, умеў лавіць непаўторныя імгненні ды так і пакінуць ужо як вечныя імгненні, адбіткі часу, адбіткі чуйнага сэрца і ўражлівай душы. У гэтым — сутнасная рыса і пісьменніка, і фотамайстра, і разьбяра: выштукаваць рэч — абгладзіць, выпеставаць, адабраць толькі найлепшае, тое, што адпавядала высокаму густу Мастака.
    Зразумелыя перажыванні Уладзіміра Андрэевіча, які і ў дарозе заўсёды быў у творчым пошуку, хоць і разумеў, што не заўсёды мог мець удачу: «Знешне лёгкі занятак мой быў моцна залежны ад абставін, часам і ад выпадковасці». Вандроўка па мясцінах Адама Міцкевіча хвалявала і натхняла, выклікала, аднак, і творчыя мукі: як найвыразней, найтанчэй паказаць рамантычны дух мясцінаў Наваградчыны ў фотавыявах, паказаць так, каб яны адпавядалі паэтычным апісанням А. Міцкевіча. Трэба было дасканала ведаць, адчуваць самога паэта, народжанага гэтай зямлёю, адчуваць дух тых гістарычных мясцінаў, каб стварыць фотапаэму пра край, што натхняў геніяльнага паэта. Трэба было, аднак, — як заўважае У. Калеснік, — каб і абставіны паспрыялі творчай удачы: «Вазьміце той жа Наваградскі замак, каб выява яго стала падобнай на Міцкевічавы рамантычныя апісанні, трэба было ўлавіць момант, калі на небе з’явяцца «рамантычныя» аблокі і цераз таямнічы заслон выгляне краёчак сонечнага дыска, кране праменнямі хмурае неба і падсвеціць руіны трывожным бляскам».

    Творчая задума У. Калесніка рэалізавалася. Сапраўды, здымкі Наваградскага замка атрымаліся такія, як хацелася іх аўтару: каб яны былі, «як і апісанні ў Міцкевіча, — начнымі, таямнічымі». У кнізе «Усё чалавечае» — ужо праз сорак гадоў — аўтар прызнаецца, як нялёгка было дасягнуць такой адпаведнасці, такой настраёвасці ў чорна-белых здымках. Пейзажы атрымаліся высокамастацкія, як сапраўдныя карціны, хоць гэта патрабавала не толькі тонкага адчування прыроды, каляровай гамы, але і тэхнічнага ўмельства ды пэўных «творчых падманаў». Вось як пра гэта ўспамінае сам
У. Калеснік: «Я навучыўся выкарыстоўваць каляровыя фільтры, адпаведныя насадкі на аб’ектыў. Пры іх дапамозе дзённае святло прыпадабнялася да начнога, ззянне сонца да бляску месяца». Ды ўсё адно творчая ўдача прыходзіла нялёгка: толькі тады, калі аўтару ўдавалася ўлавіць тое шчаслівае імгненне, «калі дзённы краявід надаваўся для рамантычнай трансфармацыі».
    У падарожжы побач — сябра, улюбёны ў прыроду, «тактоўны, талковы саўдзельнік творчых задум» — Янка Брыль. Ён, як зазначае У. Калеснік, «глядзеў на наваколле вокам і сэрцам паэта, лавіў у прыродзе перадусім «чалавечы змест». Краса прыроды ўражвала і захапляла, абуджала эмацыянальныя думы мастакоў, што дыхалі паэзіяй родных
мясцін — Наваградчыны. Любаваліся непаўторнымі краявідамі, бачылі іх кожны па-свойму, і гэта не выклікала суперніцтва, а нараджала, стварала тую гарманічную творчую атмасферу, калі добра падзяліцца сваім — думкамі і пачуццямі, паказаць «сваю» красу блізкаму сябру і ў адказ — атрымаць новы ракурс, новыя штрыхі. У. Калеснік згадвае: «У мяне ўражанне ішло ад вока да кадра, а ў яго — ад вока — да сэрца, уяўлення. Любуючыся разам нейкім краявідам, мы перажывалі яго красу кожны па-свойму, лавілі іншыя імпульсы, што зыходзілі ад аб’екта, дапаўнялі адзін аднаго».
    Зразумелая трывога У. Калесніка, калі ўведаў, што ў падарожжа па Наваградчыне
Я. Брыль прапануе ўзяць трэцяга — У. Караткевіча. Хоць і давяраў сябру, аднак, як прызнаецца У. Калеснік, «усё ж пабойваўся, што паэт пачне ўмешвацца ў маё фатаграфаванне, якое хоць і было мастацтвам адкрытым і залежным ад тэхнічных „штучак“, але ж патрабавала такой жа свабоды творчасці, як і паэзія ці жывапіс». Пра ўнутраную свабоду, незалежнасць ды ахвярнасць сведчыць наступная рэакцыя У. Калесніка: не ведаючы, што яго чакае ў дарозе з новым калегам, ён «паклапаціўся знайсці плацдарм аховы сваіх інтарэсаў, у выпадку чаго — пабоку работу над альбомам». Вырашана было заняцца зборам матэрыялаў пра Таўлая: «Дам Караткевічу і Брылю мажлівасць займацца, чым яны толькі захочуць».

    Першая сустрэча з У. Караткевічам і адбылася падчас гэтага падарожжа. І нарыс У. Калесніка «Братанне з Караткевічам» узнаўляе тое даўняе падарожжа па Слонімшчыне, Наваградчыне, Міншчыне, Міршчыне… У. Калеснік прыгадвае і сваё першае ўражанне ад сустрэчы: «Я чакаў натрапіць на ганарлівага спрэчніка, разбуральніка асноў, а сустрэў тып анёльска-апостальскі…» Разгорнуты партрэт У. Караткевіча, намаляваны словам Уладзіміра Калесніка, — гэта партрэт чалавека, якога ён ведаў па мастацкіх творах, чалавека, якога адчуў і прыняў як неардынарную асобу, як арыгінальнага творцу: «У зменлівых, як надвор’е вясною, вачах свяцілася, выглядвала і глядзела імі на свет цікаўная і няўрымслівая, смелая і даверлівая да свету душа. Як бы сонцам зычлівасці зіхатнула ад яго постаці пры першым прывітанні…»
    Можна толькі ўяўляць, дзякуючы падрабязнаму, дакладна выпісанаму маршруту ды настрою, што гэта было за падарожжа — былі тут і сустрэчы з людзьмі, і гаворкі, спрэчкі пра літаратуру, гісторыю, культуру, былі прыгоды з «велікодным яечкам» — так «ахрысціў» У. Караткевіч чырвонага колеру «Масквіч» У. Калесніка, былі жарты, сяброўскія кепікі ды радасць адкрыцця «заходніцкай беларушчыны», самапазнання і пазнання іншых.
    Кніга «Між тых палёў…: Пра зямлю, што натхняла Міцкевіча» з’явілася ў выдавецтве «Беларусь» у 1968 годзе. Бясспрэчна, сёння гэта бібліяграфічная рэдкасць. Тэксты — па-беларуску і па-польску — падабраў Янка Брыль. Фотаздымкі зрабіў Уладзімір Калеснік. Мастацкае афармленне — Арлена Кашкурэвіча. Намаганнямі такога адметнага творчага калектыву створана кніга, што запрашала і запрашае ў падарожжа па роднай зямлі. Праўда, Уладзімір Караткевіч, з жалем зазначыць, што «выключны» альбом быў «на жаль, кепскавата зроблены паліграфічна». Пэўна ж, у такой ацэнцы спрацавала яшчэ і памяць уласнага сузірання тых краявідаў, і знаёмства з фотавыявамі Уладзіміра Калесніка з таго памятнага падарожжа. Альбом чакае свайго перавыдання, ён дазволіць здзейсніць разам з таленавітымі аўтарамі падарожжа па роднай зямлі, зазірнуць у мінулае стагоддзе.
    Невыпадкова і пачынаецца кніга здымкам, на якім — маладыя асобы, што ідуць па роднай зямлі. Яны — на фоне пышнай зеляніны, разнатраўя. І, здаецца, адчуваеш цёплы і лагодны павеў ветру, што ўлавіў здымак.
    Перагортваеш старонку — і трапляеш на дарогі Наваградчыны. Паэтычныя краявіды наваградскай зямлі, па якіх віюцца стужкамі — то ўздымаюцца ўгору, то прападаюць у лагчыне — дарогі. Краявіды рамантычныя, запамінаюцца кантраснасцю малюнкаў. Яны ўзрушаюць сэрца.
    «Між тых палёў… недалёка ад сіняй плыні возера Калдычэва… быў фальварак Завоссе, дзе нарадзіўся геній…» Прыведзены подпіс аб’ядноўвае ў адзіны панарамны малюнак тры здымкі. Яны даюць уяўленне пра радзіму Адама Міцкевіча, перадаюць неабдымнасць, бязмежнасць прасторы — зямлі і неба. Праўда, на месцы фальварка — толькі помнік, што сведчыць пра месца былой сядзібы. Была яна нядаўна адноўлена.

    Разам з аўтарамі кнігі ўбачыш абрысы высокіх дрэваў ды зноў-такі — неба, якое шукаў У. Калеснік, каб перадаць дух творчасці А. Міцкевіча, — неба ўрачыста-глыбокае, высокае ды трывожнае адначасова. Наперадзе — Туганавічы. Светласць і боль паэта — каханне да Марылі. Уладзімір Калеснік, Янка Брыль вядуць сваіх спадарожнікаў далей, і так «па сцяжыне ў яры… каля старога хутара… прыходзім да каменя філарэтаў». І так яскрава паўстае і яр, глыбокі, цемнаваты і прахалодны, і камень у двух ракурсах — спачатку здалёк, а пасля зблізку. І ўзнікае адчуванне, што ты не адзін на адзін з кнігаю, а разам з аўтарамі кнігі там, у 1963 годзе, адкрываеш хараство, гісторыю мясцінаў, авеяных іменем слыннага паэта. Пачуццё захаплення, узнёсласці, далучанасці да драматычных пачуццяў паэта, да яго юнацкага — на ўсё жыццё — кахання абуджае «Альтанка Марылі». Старасвецкія ліпы, разросшыся колам, утварылі пышнымі кронамі і тоўстымі камлямі ўтульную мясцінку — жывую альтанку, заслоненую ад наваколля ды ўсё ж адкрытую небу. Гарманічна і велічна паўстаюць яны перад вачыма. Яны — гімн каханню, яго магутнай сіле, каханню, што і праз стагоддзі — жывое, гучыць у геніяльным паэтычным слове Адама Міцкевіча.
    Фотаздымкі альтанкі атрымаліся шыкоўныя. Сёння яны даюць магчымасць «пабываць» у той альтанцы, якую яшчэ не кранула разбуральная сіла часу. Да гэтых старонак альбома яшчэ будзеш вяртацца, як і, бываючы ў самой альтанцы, яшчэ і яшчэ раз, зачараваны гэтым дзівам прыроды, будзеш падыходзіць, дакранацца да магутных камлёў дрэў, будзеш у палоне таямнічае цішыні, засяроджанасці, рамантычнай узнёсласці, стаіўшыся пад шатамі дрэў, што, здаецца, берагуць-ахоўваюць, узносяць увышыню і светласць, і шчымлівы боль кахання.
    Поле — яго паэзія і хараство — ды неба — яго неабсяжнасць і недасяжнасць, таямнічасць, загадкавасць — галоўныя, мабыць, найбольш улюбёныя аб’екты, што прыцягвалі ўвагу мастака-фатографа У. Калесніка. Шукаючы адпаведнасць настрояў у прыродзе, у наваградскіх краявідах і ў паэзіі А. Міцкевіча, У. Калеснік, пэўна ж, шукаў рамантычнае, прыгожае, тое, што ўзвышала і ўзвышае, — красу жыцця. Сапраўды, ягоныя здымкі — не «рэпарцёрскі стандарт», а незабыўныя імгненні, зафіксаваныя ў кадры, імгненні, аднак, не часовыя, іх краса, каштоўнасць, адметнасць была як бы правераная ў часе не аднаго падарожжа па Наваградчыне.
    Майстэрства У. Калесніка, яго высокая эстэтычная культура адкрываюцца ў фотавыявах, якія — праз час — набываюць яшчэ больш рамантычнасці, непаўторнасці. У іх адкрываецца і ўражлівасць дзіцяці: бо хто ж не быў зачараваны таямніцаю — усходам і заходам сонца, хто не запляўся ў дзяцінстве дарогаю, па якой, табе насустрач — лёгкае, маладое, здаецца, крылатае жарабятка. Уладзімір Андрэевіч дае магчымасць успомніць, уявіць, прайсці і праехаць дарогамі Беларусі. Дарога, што ўзбягае на ўзгорак, знікае ды зноў выглядвае на новым узгорку… Яна, палявая дарога, — незвычайная, яна не падобная на іншыя. Праз лугі, палі, што раскашуюць у кветках ды травах, так хораша прайсці, праехаць, адчуваючы дзяцінную радасць руху, падарожжа.

    Здымак поля працоўнага, поля, на якім — мора лёну, што чакае свайго часу — аддаць насенне ды ісці сваёй далейшаю дарогай — даваць чалавеку і клопат, і здабытак. Лён — візітная картка Беларусі. Сёння, калі гэты спрадвечны занятак ужо механізаваны, здымкі У. Калесніка — гэта ўвасабленне красы і радасці працы, увасабленне нацыянальных рысаў беларусаў — працалюбаў, рупліўцаў. Восеньскі пейзаж: поле, лён і жанчыны. Звычайны і незвычайны краявід. Гэты здымак, як і іншыя, цікавы яшчэ і тым, што ён пакінуў нам адбітак часу — шасцідзясятых гадоў. Ён адкрывае старажытныя ўяўленні, традыцыі беларусаў. Часам — толькі праз адну адметную дэталь: тут, на полі, працаўніцы — у белых хустках.
     Разам з аўтарамі кнігі пабываеш каля варанчанскага дуба, «якому, кажуць, восем стагоддзяў». Убачыш адвячоркі і раніцы, адчуеш-успомніш памяццю пачуццяў і свайго ўласнага вопыту, уласных уражанняў ад падарожжаў паэзію родных мясцінаў, хараство звычайных і незвычайных краявідаў. Дарогаю праз Мірацічы пройдзеш, каб сказаць: «Дзень добры, Свіцязь!..» Сказаць-прывітаць возера, якое апаэтызавана ў творах А. Міцкевіча, а таксама ў творах іншых беларускіх аўтараў розных пакаленняў. Яно адкрываецца перад табою чароўнаю гладдзю бірузовай вады. Яно — як перліна, уштукаваная ў прыгожую, дарагую, жывую аздобу: дрэў, кустоў, травы і кветак. Атуленае з усіх бакоў зелянінаю, яно і зараз не губляе сваёй прывабнасці і прыцягальнасці. Хоць, пэўна ж, тая Свяцязь, што на здымках У. Калесніка, усё ж іншая: «Свіцязь была яшчэ тады сабою — не нагружаная рэстаранам, пансіянатам, не засмечаная кампаніямі аматараў выпіць на прыродзе. Было ў возера яшчэ шмат той рамантычнасці, якая вылівалася ў радкі А. Міцкевіча: „Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą I dwa obaczysz ksiensźe“».

    Здымкі У. Калесніка, на якіх — паэтычная Свіцязь, сугучная рамантычным баладам А. Міцкевіча. Гэтыя выявы — водгук душы на паэзію родных мясцінаў, на паэзію класіка. Яны падсвечаныя святлом, рамантычным настроем, гарманічнай суладнасцю душаў трох рамантыкаў — Уладзіміра Калесніка, Янкі Брыля, Уладзіміра Караткевіча. У. Калеснік успамінае: «На схіле дня мы з прыемнасцю рванулі ў кірунку Свіцязі, у гасцінны дом ляснічага Сацэвіча, паспелі яшчэ да захаду сонца выплысці на лодцы з вудамі, але возера было ціхім, празрыстым, рыба баялася нашых ценяў, уцякала жыраваць у густыя водарасці, адцэджваць праз жабры планктон». Не было гэтым адвячоркам рыбы, але былі …здымкі, «на якіх Караткевіч, крыху пазіруючы, паказваў рыбацкі азарт». Была паэзія: гучалі — па памяці — свіцязянскія балады А. Міцкевіча. Была песня паўстанцаў Каліноўскага ў выкананні Караткевіча. Была леснічоўка, поўная, як піша У. Калеснік, «зычлівасці, гармоніі, лагоднай усмешлівасці». І быў «мо самы багаты рэпертуарам пісьменніцкі канцэрт».

    Узнёслым, рамантычным настроем, здаецца, дыхаюць свіцязянскія фотаздымкі У. Калесніка. Сярод іх вылучаецца здымак, што мае назву «Перад развітаннем». Вечаровая задуменнасць, сцішанасць, срэбная гладзь возера, утульнасць і засцярога прыбярэжных дрэў і кустоў. І на фоне возера, ля возера на камені, — «свіцязянка». Магчыма, многія пазнаюць у рамантычным вобліку жанчыны Зосю Міхайлаўну Калеснік. Здымак атрымаўся вельмі гарманічны, пластычны. Ён перадае непаўторнасць тае вечаровае красы, якая, пэўна, жыве тут, на Свіцязі, перад захадам сонца. Калі ты, здаецца, адзін на адзін, у гарманічнай злітнасці з прыродаю, з гэтаю глыбознаю чысцюткаю вадою, высокім небам і лагодным сонцам. Калі ты чуеш музыку гэтага свіцязянскага вечара, музыку верша геніяльнага паэта. Калі гэтая краса нараджае мелодыю, што ціха гучыць унутры цябе, у тваёй душы ды яшчэ доўга не пакідае цябе пасля развітання з возерам. Здымак гэты здаецца сімвалічным. Ён успрымаецца як сімвал красы, гармоніі, як сімвал вернасці, сімвал кахання, што дае сілу таленту, развівае яго, нараджае шэдэўры літаратуры, мастацтва.
    Элегічны настрой, здаецца, яшчэ не пакінуў цябе, але ўжо аўтары кнігі вядуць далей, прапануюць зірнуць за Свіцязь, на Чамброва, радзіму маці А. Міцкевіча. Здымак маляўнічы, аб’ёмны. І зноў — поле, луг. Даспелы лён. Часткова ўжо сабраны, пастаўлены ў купкі.
Далей — Валеўка, у зеляніне, з палоскамі сенажаці, з лугавінамі, усыпанымі кветкамі. І зноў — прастора, што кліча і заварожвае: жытнёвае поле, адзінокае дрэва ў полі ды неба. Тое рамантычнае неба, якое ўдавалася сфатаграфаваць У. Калесніку, неба, што стварае напружана-драматычны, сапраўды міцкевічаўскі настрой.

    Перш чым адкрыць падарожніку Наваградак, аўтары кнігі паказваюць «экзотыку мінулага» — гэта і курная хатка, зарослая і абвітая дзікім плюшчом, і палявая дарога, паабапал якой — валуны, валуны, мноства валуноў. У. Калеснік прыгадвае, як успрымаў У. Караткевіч сляды мінуўшчыны. Так, ён «разы два абабег навокал хаты, бязвокай праявы, хацелася зазірнуць у сярэдзіну…» А наперадзе — Наваградак. Гэта і выявы замка, і касцёл ля яго, дзе хрысцілі А. Міцкевіча, і дом-музей А. Міцкевіча, і гара Міндоўга. У. Калеснік сваімі фотавыявамі як бы прапануе зірнуць на гэтыя мясціны і з падножжа, і з вышыні Наваградскага замчышча, адчуць моц падмурка нацыянальнае гісторыі, моц і сілу вольных прастораў.

    Мінулае і сучаснае. У гэтай кнізе яно паўстае з выразных помнікаў мінулых падзей. Нечакана ў кнігу ўрываюцца здымкі, на якіх — старонкі мінулай вайны. Гэта знакі таго, як змяніла вайна наваградскія краявіды, гэта знакі незваротных стратаў — людзей, што загінулі ў гэтай вайне. Абпаленае, знявечанае дрэва ў полі на фоне чыстага, бязмежнага неба — «як прывід вайны». Ды аўтары кнігі вяртаюць ізноў нас пад мірнае неба. Уражвае здымак: шырокае жытнёвае поле, снапы жыта, зжатага сярпамі, пастаўленага ў мэндлікі, ды неба — з лёгкімі воблачкамі, што, здаецца, плывуць-гуляюць. Побач з гэтым здымкам-краявідам яшчэ адзін: каларытная постаць працаўніцы — жняі. Здымак мае назву «Партызанская матуля». Ён уражвае, запамінаецца, успрымаецца як правобраз галоўнай гераіні з апавядання Я. Брыля «Маці».
    Дарога на Шчорсы. Ізноў — экзотыка роднай зямлі: то купка кучаравых вербаў, што зусім ля дарогі, усё адно як паратунак падарожніку, які ўжо і прытаміўся і які тут можа прыпыніцца, адпачыць, то адзінокія грушы ў бяскрайняй прасторы поля і неба — краявід, што жыве ў міцкевічавых творах. Ды зноў лён, лён, лён. Гэта «Багатае Наднямонне». І рэчка Сэрвач з вадзяным млыном. Сэрвач — рака маленства У. Калесніка. І сёння можна толькі шкадаваць, што гэтага млына ўжо няма. Здымак У. Калесніка зафіксаваў прыгожае імгненне рэчаіснасці: працу рэчкі. Так было. Так можа быць.

    «Нёманскія волаты» — такую назву мае здымак, на якім — волаты-дубы, моц і краса зямлі беларускай. Уладзімір Андрэевіч паказвае і дуб у Шчорсах, пад якім Міцкевіч пачаў паэму «Гражына».
    Наступныя старонкі кнігі — гэта слова фотамайстра пра Нёман, раку, апетую Міцкевічам. Яна паўстае ў розных ракурсах. Прыгожы, вольны Нёман. Плёсы і водмелі — «гакі». Нёман на золку, Нёман на захадзе сонца. «Рыбна і грыбна» — краявід так па-мастацку схоплены, што, здаецца, адчуваеш прахалодную свежасць ранішніх туманоў у лесе. Туман над рэчкаю, рыбак з вудаю ды грыбнікі, што шыбуюць у лес. А вакол — чысціня і ціша прыроды.
    Ёсць у кнізе здымкі тых мясцін, якія не кожны бачыў, — гэта і чортава акно, і галае балота, і смаляр. Адкрыецца праз здымкі У. Калесніка і дарога ў Налібоцкай пушчы, і возера Кромань, і Бяроза Нёманская. А пасля — Міншчына. Палі і палі. І гонкія лістоўніцы. І рэчка Вуша, школка ў маляўнічым месцы над Вушой. І ўжо пасля — сам Мірскі замак, дзе ўзгадваўся «Пан Тадэвуш». Тут, на дзядзінцы замка ў Міры, заканчвалася падарожжа. У. Караткевіч аглядаў яго, паводле ўспамінаў У. Калесніка, «пільна, нібы інтэндант, якому належала раскватараваць у падобнай будыніне не адну княжацкую дружыну». Я. Брыль расказваў вясёлыя, займальныя гісторыі з былога гэтых мясцінаў. А пасля прыходзілася развітвацца вандроўнікам, што падарылі і іншым сваё бачанне гэтых мясцінаў, сваё запрашэнне падарожнічаць па родным краі.

    І воблік рамантычнага юнака — высока на дрэве, над возерам, у небе, у летуценным задуменні — здымак, у якім прачытваецца жаданне У. Калесніка бачыць кожнае новае пакаленне маладых людзей прагнымі да спазнання прыгожага, адчувальнымі да хараства роднае зямлі, да паэзіі.
    Серыяй здымкаў — паэтычным фотатрыпціхам: далікатнымі коцікамі, што ажылі сярод халоднага снегу, дарогі, што прападае, здаецца, за небасхілам, ды неба — высокага, рамантычнага, — аўтары кнігі развітваюцца і запрашаюць: «Да новых вёснаў… да новых дарог… па зямлі, што натхняла Міцкевіча».
     Пазней, у 1975 годзе, выйдзе з друку іншая кніга — «Я з вогненнай вёскі…». Гэты вынік няпростага, балючага падарожжа па вогненных вёсках Беларусі А. Адамовіча, Я. Брыля і
У. Калесніка. Фотаздымкі, зробленыя У. Калеснікам, дазваляюць убачыць тых, хто прайшоў праз пекла агню, ды ўсё ж цудам застаўся жывы. Стваральнікам кнігі ўдалося «зберагчы, утрымаць, „як плазму“, невыносную тэмпературу чалавечага болю, недаўмення, гневу, якія не толькі ў словах, але і ў голасе, у вачах, на твары».

    Вынік працы фотамастака У. Калесніка — і ў кнігах беларускіх пісьменнікаў, і ў кнігах пра іх. У архіве У. Калесніка — багацце фотавыяў, што маглі б скласці не адзін прыгожы і патрэбны альбом пра Беларусь і беларусаў. Праз іх адкрываецца гісторыя, культура, краса роднае зямлі, якая дала чалавецтву геніяльных людзей, зямлі, якую так узнёсла любіў У. Калеснік.
У іх — яго душа.

    «Дарога на Наваградак — самая прыгожая дарога майго жыцця…» Так напісаў Уладзімір Калеснік, вызначаючы свой шлях з роднай Сіняўскай Слабады ў шырокі свет.

    Колькі іх было, гэтых шляхоў-дарог, гасцінцаў, сцяжынак, брукаванак і асфальтаванак у ягоным жыцці!.. Колькі было іх, незабыўных лясных — партызанскіх — таемных, небяспечных, балючых… Колькі схадзіў іх пасля вайны пешкі, колькі зведаў іх на веласіпедзе, а пасля на моцным і капрызным сваім «Масквічы»!.. І адзін, і з сябрамі…
    Яны, дарогі, вабілі, клікалі, давалі спажытак для душы. І невыпадкова ў архіве У. Калесніка так многа фотавыяваў дарог, фотавыяў з розных дарог. Яны — выява яго ўражлівай, неспакойнай душы, выява і ягонай пошукавай даследчай працы.

Марыя Новік

    …Часта даводзілася мне падарожнічаць з ім. Першы раз у 1951 годзе. На канікулах я вырашыў збіраць рэвалюцыйныя песні былой Заходняй Беларусі, а ён — сустрэцца з ветэранамі рэвалюцыйнага падполля, сабраць матэрыял для працягу рамана «Граніца». На веласіпедах мы аб'ехалі сотні вёсак і мястэчак, пазнаёміліся з бывалымі і цікавымі людзьмі. Начавалі пад стагамі ці проста ля вогнішча на партызанскай палянцы, аднаўляючы дружбу з зямлёй і цёмнаю ночкай. Час быў нялёгкі. Вакол былых членаў КПЗБ згушчалася атмасфера падазронасці і недаверу. Давялося выслухоўваць многа скаргаў. У вёсках яшчэ не ўляглася драма калектывізацыі. Людзі перажывалі трывогі перад новым. Але, слухаючы заліўныя галасы жней, што даносіліся з поля, мы радаваліся: новаму жыць і красаваць, песня пра залатую пшаніцу ўваходзіць у сэрцы жанок, становіцца яваю. Замест працягу «Граніцы» тады ў Брыля напісаўся працяг «Забалоцця», аповесць «На Быстранцы».
    Іншы раз мы вандравалі па Палессі. У прамежку паміж першым і другім падарожжамі мой сябра аб'ездзіў больш чым паўсвету — Еўропа, Амерыка, савецкая частка Азіі, — і з радасцю прыкмеціў я, што яго цікавасць да сваіх людзей, да жыцця народа, да беларускай прыроды яшчэ ўзрасла, з'явіліся адкрытая чуласць і пяшчота.

Уладзімір Калеснік. З кнігі «Зорны спеў»

    Вясной цудоўнага 1956 года мы разам ездзілі па Югаславіі — аўтобусам з Бялграда на Сараева, Дуброўнік, Цэцінье, Спліт, Заграб, зноў у Бялград, а на дадатак, па дарозе, былі яшчэ Будапешт і Кіеў. Цудоўным той год я назваў не толькі таму, што гэта быў іменна ён, год ХХ з’езда КПСС, але і таму яшчэ, што мы былі тады маладымі... прынамсі, на сённяшні позірк. Старэйшым між нас, літаратараў у менскай турысцкай групе, Танку і Краўчанку, было па сорак з гачкамі, Панчанку і мне яшчэ не па сорак, Адамовічу — нават не трыццаць. Яму было мала песень і смеху, дасціпных экспромтаў і лёгкага заляцання: для поўнай паўнаты хацелася яшчэ і сілаю памерацца. І паваліць якраз найбольшага ва ўсёй групе — мяне. Ні Дынарскае нагор’е, ні, тым больш, Чарнагорыя па мулкасці для барацьбы не падыходзілі, траву на мяккай роўнядзі знайшлі мы ў Харватыі, на нечаканым прыпынку. Вясёлы Віта, выдатны шафёр, што мы праверылі на шматлікіх паднебных серпанцінах, вядомы партызан, пра што нам неяк, у яго адсутнасць, расказала чарнявая Даніца, наш ненастырлівы гід, — Віта Крсціч энергічна і доўга корпаўся то ў маторы, то пад аўтобусам, які ён, нібыта знарок, спыніў на ўзлеску, каля лугу ў квецені. Час і ўмовы нарэшце ёсць — спаборніцтва пачалося... Забягаючы наперад, скажу, што гэтае юнацкае жаданне ў Алеся — ці ў Сашы, як я прывык называць яго, як яго клічуць дома, — жыло яшчэ з дзясятак гадоў, і тады, калі ўжо ён стаў з кандыдата доктарам, з аўтара свежых і вострых артыкулаў амаль адразу сталым празаікам.

    У іншым нашым падарожжы, калі мы вярталіся з Закарпацця, недзе на залатой пшанічнай Віннічыне зноў жа знайшлася, не першы і не другі раз, адпаведная траўка. Там ужо ў нас было менш сведкаў, але быў аб’ектыўны фотасуддзя, Валодзя Калеснік, які суцешыў потым абодвух аднолькава: аднаму прыслаў здымак, дзе наверсе той, другому ж — наадварот. А ў падтэксце была філасофская ўсмешка: цешцеся, хлопцы, пакуль вам гэта да твару, спяшацца не трэба, старасць прыйдзе сама...

Янка Брыль. З эсэ «Алесь Адамовіч»

    Апроч падарожжаў успомненых, па Югаславіі і Украіне, былі ў нас Карэлія з Кіжамі, Салаўкі, Енісей і Таймыр, Магнітагорск з невялікім узмежкам горнай Башкірыі... У гэтых няблізкіх паездках мы бывалі не ўдвух, а з сябрамі, кожны з якіх ахвотна паехаў бы з такім спадарожнікам і яшчэ куды-небудзь. Ён слушна кажа ў той жа аўтабіяграфіі: «Нідзе так не жывеш, як у дарозе, і добра, калі ўсё жыццё дарога».
    Апошнім часам для нас, на трох з Валодзем Калеснікам, шчодрай была Беларусь, яе дарогі і сцежкі, пра што хацелася б расказаць асобна, што ў нейкай меры, наколькі можна і трэба было, прасвечвае ў кнізе «Я з вогненнай вёскі…».

Янка Брыль. З эсэ «Алесь Адамовіч»

    Весела ды цікава бывала i ў іншым складзе, у розны час. Утрох у машыне, з двума Уладзімірамі, Караткевічам i Калеснікам (за рулём) — па маляўнічых прасторах заходняй Гродзеншчыны; да гэтых трох дадаўшы Міколу Аўрамчыка — Пружанскі, Камянецкі раёны, маці-Белавежа; з Фёдарам Янкоўскім — у яго Клетным каля Глуска, у легендарнай Рудабелцы...
    Дарогі, дарогі!.. I па зямлі, што «пад белымі крыламі», i па ўсёй нашай раздольнай неабсяжнасці.

Янка Брыль. З эсэ «Алесь Адамовіч»

    …Калі мы ў чэрвені 1970 года, у бывалым «Масквічыку» Уладзіміра Калесніка, узброеныя яго, не менш бывалай, фотатэхнікай і пазычаным магнітафонам, выехалі з Берасця на Пружаншчыну, мы з Валодзем не былі пры Сашы навічкамі ў пачатай справе.

    Трагедыі беларускіх Хатыняў ведалі ў пэўнай меры і мы як партызаны самі і па расказах людзей, што выйшлі з агню жывымі. Дый пісалі ўжо трохі на гэтую тэму і мы. Аднак у Адамовіча, апроч партызанскага і пісьменніцкага вопыту, быў ужо і вопыт такога іменна збірання, такіх сустрэч, горкі вопыт перажывання мінулага разам з тымі, хто нам расказваў.
    …Потым у нас была Глуша (у «Партызанах» Лясная Сяліба) — утульны дом у буйной зеляніне, сцюдзёны калодзеж са сцежкай у нетаптанай траве, салодкая чырвань клубніц на градках, а перад домам — Сашава мама, Ганна Мітрафанаўна (Міхайлаўна — у рамане).

Янка Брыль. Эсэ «Алесь Адамовіч»

    Трэці раз, улетку 1972-га, я быў у Полацку зноў жа не адзін, з Алесем Адамовічам і Уладзімірам Калеснікам, сааўтарамі па кнізе «Я з вогненнай вёскі…»
    Такія вёскі былі, вядома, і на Полаччыне. Ад змроку і болю новых сустрэчаў, спыніўшыся ў Полацку, мы адпачылі душамі ў назіранні залітай сонцам і яшчэ ўсё не адгароджанай святыні, седзячы то ў маўчанні, то ў ціхай гутарцы.
    Толькі Калесніку не сядзелася — рупіла як найлепш захапіць з сабою на фотаплёнцы паднебна ўрачысты, па-херувімску светлы вобраз непараўнальнага помніка нашай спрадвечнасці…

Янка Брыль. З кнігі «Парастак»

    Уладзімір Калеснік, як ніхто іншы, фундаментальна займаўся даследаваннем заходнебеларускай літаратуры. З гэтай нагоды ў 1964 годзе ён і наведаў мяне ў Слоніме, калі я працаваў загадчыкам смалакурнага завода «Іса», што за шаснаццаць кіламетраў ад горада.

    Неўзабаве пасля гэтага візіту У. Калеснік з Брэста прыслаў мне серыю здымкаў, зробленых у Слоніме і на смольні.
    Здымак з трыма соснамі «натхніў» мяне напісаць верш пад загалоўкам — «Тры сасны», які разам з фатаграфіяй быў змешчаны ў раённай газеце.

    Сам жа Уладзімір Андрэевіч увекавечыў мяне на фатаграфіі, дзе я сяджу на калодцы каля складзеных ля плота дроў. Гэтую ілюстрацыю пісьменнік змясціў у сваёй кнізе «Лёсам пазнанае», якая выйшла ў 1982 годзе ў выдавецтве «Мастацкая літаратура». Там жа змешчаны партрэт маладога Гальяша Леўчыка па ўручанай мною фатаграфіі, якая вельмі спадабалася аўтару кнігі.
    Нядаўна яшчэ адным вершам («Лясныя дарогі») я адгукнуўся на здымак Калесніка, які зрабіў ён у лесе ў 1964 годзе.

Анатоль Іверс. Будзем трымацца бескарыслівай праўды (урывак)

    «Брэст, 26.VI.93. Дарагі цёзка! Шлю табе некалькі здымкаў на выбар: на адным мы з Караткевічам рыбачым, на другіх з Брылём — у розныя гады... А той свіцязянскі з Караткевічам рабіў Янка маім апаратам. Наогул, каб не Брыль, то ў мяне магло б не быць ніводнага здымка; у нас пра фатографа не вельмі прынята думаць, як пра сябра, думаюць як пра нейкага функцыянера, якому нябесная канцылярыя даручыла пстрыкаць апаратам і раздаваць фоцікі. А на справе то лёс абавязаў фатографаў-аматараў хадзіць у вечных даўжніках...»

З ліста Уладзіміра Калесніка да Уладзіміра Ягоўдзіка

    Стаць фотааматарам прымусіла мяне нястача часу: марудны, хоць і прыемны занятак маляванне, у якое я ўцягнуўся яшчэ ў дзяцінстве, а прыкіпеў у гімназіі, начытаўшыся кніг па тэорыі жывапісу і гісторыі, пазнаў выяўленчае мастацтва ад антычных часоў да мадэрнізму. Маляванне стала для мяне патрэбай, як час медытацыі і эстэтычнай сувязі з прадметным светам. У турысцкія паходы я браў альбом і акварэлі, маляваў пейзажы, спадарожнікам на памяць і на патолю сабе. У партызанах навучыўся маляваць наваколле па памяці, запамінаў абрысы і колеры да драбніц, бо верыў, што пасля вайны ўсё тое жудкаватае хараство цёмных ночай і светлых заранкаў, вячэрніх трывожных спалохаў абавязкова намалюю.

    Стаўшы студэнтам філфака ў Мінску, зноў завёў сабе альбом і акварэлі, толькі часу на мілы занятак не ставала, даводзілася сядзець у кнігах, наганяць упушчанае. Вось тады я дайшоў да фатаграфіі — заменніка жывапісу. Асвойваў новы занятак па кнізе Яна Булгака «Kultura», загадчыка кафедры ў даваенным Віленскім універсітэце, для якога фотаздымак быў тым жа малюнкам, толькі зробленым іншаю тэхналогіяй, зрэшты не зусім іншаю, бо славуты майстар шырока прымяняў рэтуш, узмацняў эстэтычную выразнасць малюнка. І зноў жа асвоенае мною рамяство стала забіраць процьму часу, добра, хоць здымкі можна было рабіць ноччу. Праўда, навейшыя кніжкі па мастацкай фатаграфіі адкідалі рэтуш і жывапісную кампаноўку выявы, арыентавалі на падглядванне і знаходжанне хвалюючых кадраў непасрэдна ў жыцці. І здаралася так, што самым фотагінічным аб’ектам, на які мне ўдалося тады натрапіць, аказаўся Янка Брыль.
    Ён дазваляў фатаграфаваць сябе без напускной скромнасці, не баяўся фотааб’ектыву, а, па старой звычцы ўдзельніка і арганізатара мастацкай самадзейнасці, мог прыняць і дасціпную позу, як бачна на здымках «Цётка Яніна Брыль» і «У жыце ля Нешчарды». Першы я зрабіў у нумары гасцініцы «Ташкент» у часе дэкады беларускай літаратуры ва Узбекістане ў 1966 годзе. Мікола Аўрамчык блазнаваў напераганкі з Брылём, прымяраючы купленыя экзатычныя сувеніры.
    Другі шаржавы здымак з’явіўся ў часе збору матэрыялу для кнігі «Я з вогненнай вёскі». Брыль прапанаваў сфатаграфаваць Нешчарду, яго захапіла нязвыклае поле і суседства возера. Але ў мяне ўпаў настрой. На радзіме Яна Баршчэўскага мы ніяк не маглі натрапіць на талковага расказчыка і заспрачаліся, не памятаю за што, тады я адказаў Янку, што бераг возера голы, няма чаго здымаць, а ён падышоў да мяне, тэатральным жэстам абхапіў і папрасіў Адамовіча зняць нас дваіх на прымірэнне.

    Сябруючы з Брылём, я часта любаваўся яго ўстойлівай заходнебеларускай закваскай. Мастацтва лічылася там справай таленту, але таксама пасведчаннем грамадскай актыўнасці здольнага вяскоўца. Калі ж дзяцюк даходзіў да друку — дык гэта азначала проста святарства пры алтары вызваленчага руху: змаганне за волю, за беларускі гонар, за будучыню.
    Брыль трымаўся такой рамантыкі і пасля вайны, лічыў прызваннасць нормай, спасылаючыся на Льва Талстога. Адчуванне місійнасці прасвятляла і напаўняла жыццё высокім сэнсам, прыдавала сіл у цяжкія часы, калі даводзілася супрацьстаяць бязглуздым прыдзіркам тупое цэнзуры. Не звесці творчага жыцця да выжывання дапамагала талстоўская філасофія прызванасці і самаўдасканалення. Літаратурная творчасць у Талстога — не менш адказны і прэстыжны занятак, чым палітыка. Геніяльны мастак і мысліцель падказваў мастаку, што не гожа падпарадкоўваць сваёй творчасці палітычным дактрынам, бо гэта розныя формы арыентацыі чалавека ў грамадскім прасторы. Мастаку для самараскрыця патрэбна свабода. Толькі ў свабодзе нараджаецца самавітае, чыстае. Рух польскіх вальнадумцаў, якія зыходзілі з філасофіі Л. Талстога, Гандзі, Бертрана Расела, аказваўся для Брыля больш плённым стымулятарам творчасці і арыенцірам, чым палітыка камуністычнага падполля, у якое звычайна ўступалі заходнебеларускія паэты і нярэдка станавіліся зацятымі публіцыстамі ці агітатарамі, нават калі покліч таленту выводзіў каторага на прасцяг чалавецтва і чалавечнасці, дык натыкаўся мастак на вузкасць палітычнага дактрынёрства. Ён жа меў справу з чалавекам як асобай, а не прыхільнікам той ці іншай сацыяльнай дактрыны, ідэалогіі. Арыентацыя на штодзённае і вечнае дазволіла Брылю пранесці праз цяжкія катаклізмы эпохі сваю тоеснасць, развіваць духоўную ўражлівасць і творчую пільнасць. Ён навучыўся па-народнаму свабодна і мудра глядзець на людзей розных палітычных арыентацый і цаніць іх перадусім за чалавечыя якасці: сумленнасць, разбуджаную прагу дабра, хараства.
    Разумеючы, што сам занятак літаратурнай творчасцю робіць чалавека суб’ектам гісторыі, Брыль яшчэ да вайны пачаў весці дзённік, рабіць нататкі, складаць летапіс душы. Я радаваўся і зайздросціў гэтай рупнасці, стараннаму ўпарадкоўванню бачанага, перажытага, ацэненага. Тут не лішнімі аказаліся здымкі, якія мне даводзілася рабіць пры сустрэчах, у часе вандровак: збірання матэрыялу для альбома пра Наваградчыну — радзіму А. Міцкевіча. Мне запомнілася, як Брыль гаварыў пра багатую іканаграфію Л. Талстога, якую зрабілі блізкія яму духоўна мастакі — Крамской, Ге, Пастарнак і валодаўшыя тэхнікай фатаграфіі асабістыя сакратары. Я радаваўся ў душы, што маё аматарскае фатаграфаванне можа дапамагчы захаваць знешні воблік чалавека і пісьменніка, які пры мне трымаецца зусім свабодна, быццам няма перад ім фотааб’ектыву.
    Мне падабалася здымаць Брыля ў часе працы за сталом, з пяром у руцэ за чытаннем кнігі, тады яго твар змяняўся, рабіўся адухоўленым, па ім можна было ўгадваць настроі і думкі. Я заўважыў нават, што некалькі здымкаў, зробленых узапар работы, аказваліся адрознымі: задуменнасць пераходзіла ў зацікаўленасць ці ўсмешку. Такія ўдалыя па настроі здымкі атрымаліся, калі я здымаў Брыля за сталом, на якім стаіць графін з вадою і рабочая лямпа. Было гэта недзе ў 70-я гг. у Доме творчасці ў Каралішчавічах пад Мінскам, туды мы з’язджаліся працаваць зімою ў часе студэнцкіх канікулаў.
    Рэалістычная ўстаноўка на праўду без выдумкі патрабавала ад Брыля проста фатаграфічна запамінаць павадкі жыцця, факты, перажыванні і нават жывыя інтанацыі і словы. Хоць ён мае фенаменальную памяць, але жывой памяці не давяраўся, бо добрая памяць ачышчаецца забыўлівасцю. Брыль, колькі я прыгадваю, меў звычку хадзіць з блакнотам у кішэні і, адхіліўшыся дзе-небудзь у зацішак, запісваць пачутае. Мой аб’ектыў лавіў яго за гэтым запісваннем «на калене» і проста ў часе роздумаў. Гэта былі моманты нараджэння жанру мініяцюр, які стане Брылёўскім, кроўным. Чытач убачыць такія здымкі, зробленыя над возерам Кромань, у Налібоцкай пушчы і на Маладзецкім кургане над Волгай.

    Даводзілася Брылю быць і саўдзельнікам маіх фатаграфічных практыкаванняў, ён часам падказваў удала заўважаны эстэтычна цікавы аб’ект ці ракурс, не адмаўляўся, калі я прасіў яго прайсціся на дальнім плане, каб ажывіць пейзажны кадр проста чалавечай прысутнасцю.
    Мяне здзівіла, калі першы раз пачуў ад Брыля нараканне, што падводзіць яго зрокавая памяць. Дай Бог мне такую памяць на слова, як у яго. А зрокавая перагружаецца, як і ў кожнага стрэчнага інтэлектуала і пачынае міжвольна выкідваць, пераводзячы неманічны адбор: запамінае галоўнае. Праўда, ёсць у нас запанібрацтва, якое лічыць, што пісьменнік абавязан запамінаць кожнага стрэчнага з першага позірку пры другой выпадковай сустрэчы, нехта ўжо не называе сябе, а пачынае выпрабоўваць памяць знаёмага пісьменніка пытаннямі: «Ну што, пазнаеш? Забыўся? Вось яно так бывае. Хто нас, простых людзей, хоча помніць».
    Пры такім агрэсіўным прэсінгу памяць прабіваецца часам да забытага візуальнага вобраза праз слыхавы, эмацыянальны, цераз тэмбр голасу ўрэшце. Не з прыемных такія выпрабаванні, з дазволу сказаць, таварыскасцю.
    Я, зразумела, угаворваў друга не даймаць сябе, хоць разумеў, што ў яго гэта не справа задзетага гонару, а ўнутраная рэакцыя на нашы сплебеізаваныя норавы.
    Я. Брыль з дзяцінства выхоўваў у сабе добрыя манеры і як мог прывучаў да культуры калегаў у самадзейным драматычным гуртку і ў самаадукацыйным асяроддзі, нават сяброў па палоне і ў партызанскім атрадзе, хацеў, каб цанілася здабытая нялёгкай працай чалавека над сабою элітарнасць. Апрашчацца — калі ласка, толькі не хамець. Талстой і за сахою быў постаццю.
    Можа, для трэніроўкі візуальнай памяці, завёў Брыль сабе фотаапарат і цяпер яшчэ часам робіць удалыя здымкі, але да захаплення фатаграфіяй справа не дайшла таму, што ўгаварыў самому сабе няздатнасць да тэхнікі, а фатаграфію лічыць перадусім тэхнікай. У мастацкіх якасцях здымкаў знае толк, умее выбраць у жыцці змястоўны момант — кідкі, насычаны фарбамі жыцця. Але свет бачыць па-пісьменніцку, цераз слова, якое самахоць праводзіць зрокавае, слыхавое ці дотыкавае ўражанне ў сэнсава-аксіялагічнае паняцце, у гумарыстычны і эстэтычна-ўзважаны і ацэнены адбітак чалавечага быцця, ядром якога з’яўляецца ўсё ж загадкавы, недасяжна-прывабны сэнс.

Уладзімір Калеснік. З рукапісаў

    …Не надта любіць ён фатаграфавацца, але ўгаварыць яго можна заўсёды, калі фонам для здымка выбераш жыта, нават сам запрапануе. Ёсць у мяне некалькі здымкаў яго з сябрамі ў жыце: на Любчаншчыне — з Паўлам Жалезняковічам, героем нарыса «Сэрца камуніста», на Навагрудчыне — з Уладзімірам Караткевічам, над возерам Нешчарда — з Алесем Адамовічам. Брыль рады выпадку брысці па жыце, прапускаючы паміж пальцаў казытлівыя маладыя каласкі, любіць вылузваць зярняты з падаспелага коласа — памятны ласунак пастухоўскага дзяцінства. Стомлены ў дарозе, Янка Брыль часта шукае месца, каб прылегчы недзе ля жыта і, лежачы наўзніч, глядзець, як на блакітным небе важна гойдаюцца залатыя каласы. Тут хутка праходзіць стома. Можа, спракаветнае хлебаробскае пачуццё ўнутранай бяспекі сыходзіць на чалавека: калі вырасла жыта, дык будзем жыць, перазімуем. Ля спелага хлеба бяспечна думаць пра нешта больш высокае, чым хлеб надзённы.

Уладзімір Калеснік. З кнігі «Зорны спеў»

    …Наконт помнікаў у майго бацькі была свая філасофія. Ён запэўніваў, што ўзяў яе ад Льва Талстога, які нібы меўся сказаць: «Пасля маёй смерці — хоць плот падапрыце маім мёртвым целам». Бацька быў згодны з тым, што пасля смерці цела нябожчыка нічога ўжо не адчувае і яму ўсё роўна, што там будуць вырабляць родзічы на магіле. Паколькі ж у каменных помніках, якіх некалькі стаяла на сіняўскіх могілках, людзі бачылі праяву сямейнай пыхі, нашчадкі, якія пры жыцці старога продка часта не аказвалі ўжо яму пашаны, а часам кпілі над прыхамацямі здзяцінелых дзеда ці бабы, тут раптам пачыналі дэманстраваць адваротнае, гатовы былі ўзвесці нябожчыка ў культ.
    Бацька не цярпеў фальшывасці і пустога самахвальства: і па дзеду Паўлюку, і па бабе Зосі ён не паставіў каменных помнікаў. Можа, адкладваў на потым. Але потым памерла маці, і засталася яе магіла недзе на віленскім простым могільніку бязвеснай. Там хоць стаў, хоць не стаў помнік — дык ўсё роўна: хто прыдзе на тую магілку, хто прыгадае нябожчыцу? Каму там справа да асобнай магілы ў такой агромністай табале. Збіраліся бацька з Марусяй паехаць у Вільню, ды ўсё адкладвалі: то тое набягала, то сёе. А калі я ехаў у Вільню ў верасні 1939 года, дык яны не змаглі мне растлумачыць, як знайсці магілу. Можа, і самі б ужо не знайшлі. Пасля такога і па бацьках сваіх ужо не выпадала яму ставіць помніка — для роўнасці.

    Бацька застаўся ў гэтых справах паслядоўным і незадоўга да сваёй смерці казаў мне, што не трэба па ім ніякага помніка, толькі прасіў пахаваць у Сіняўскай Слабадзе, а не ў занёманскіх Крынках, дзе ён служыў пасля вайны загадчыкам вадзянога млына. Я прыняў гэтае пажаданне, як вымушанае прызнанне бацькам свайго няспоўненага доўгу, і ўсё ж паставіў па ім помнічак, вычасаны з валуна, які мы з майстрам нагледзелі непадалёку ад Нёмна пад Любчай. I сам я зляпіў і адліў у кузні з нейкага сплаву сціпленькі барэльеф — бацькаў профіль. Людзі кажуць, што надта падобны.
    Сябры мае, партызаны, настойвалі пахаваць бацьку на партызанскіх могілках, няхай ляжыць дзед разам са сваімі хлопцамі, якія яго любілі. Але на партызанскім могільніку мы хавалі толькі забітых у баях, бацька аказаўся б выключэннем, а ён не любіў ніякіх прывілеяў, тым больш для сябе. I папрасіў я свайго хроснага выкапаць магілу на нашым сямейным могільніку пад старою сасною з буслянкай.
    — От, тут яму будзе само добра ляжаць, — сказаў хросны, — і бусел заклякоча, хоць будзіць яго і не трэба было. Сам, як той казаў, не спаў у шапку.

З рукапісаў Уладзіміра Калесніка

    …Упершыню ён прыехаў у Брэст на сустрэчу са студэнтамі педінстытута ў 1963 годзе, напярэдадні Дня перамогі. Праграма вечара апавяшчала выступленне госця, студэнтаў і берасцейскіх пісьменнікаў. Прысутныя прачыталі два зборнікі яго вершаў — «Матчына душа» «Вячэрнія ветразі», кнігу апавяданняў «Блакіт і золата дня» і надрукаваны ў «Полымі» першы раман «Нельга забыць», якому наканавана было нажыць бурную біяграфію і больш рамантычную назву «Леаніды не вернуцца да Зямлі». Я адкрыў вечар заклікам да студэнтаў набрацца смеласці і выступаць шчыра. Чытацкая думка можа быць карыснай пісьменніку тады, калі яна шчырая, а калі падладжана пад стандартны густ хрэстаматыйныя нарматывы — нічога не не вартая. Такія веды залічваюцца толькі на экзаменах ды і то педантычнымі выкладчыкамі, а нашаму госцю, мастаку слова, патрэбны жывыя ўспрыманні.
    Караткевіч выступаў свабодна, раскавана, гаварыў пра свае творчыя планы, чытаў фрагменты з рамана «Каласы пад сярпом тваім», над якім працаваў, на памяць дэкламаваў вершы пра Машэку, Багрыма, паўстанца Ваўкалаку, пра «векавечнай бацькаўшчыны клёны», і ўсё гэта рабілася так непасрэдна, натуральна, што аўдыторыя параднілася з госцем, студэнты ахвотна выступалі.

Уладзімір Калеснік. З кнігі «Усё чалавечае»

    …Пасля першай сустрэчы мы рана ўсталі, паснедалі і выехалі ўдвух з горада, пакуль не запрудзілі вуліц гурты ўдзельнікаў традыцыйнага мітынгу ў гонар Перамогі, што меўся адбыцца ў цытадэлі, частку якой не так даўно вайскоўцы адкрылі для наведвальнікаў. Госць пажадаў паглядзець на старажытны Камянец, наведаць Белавежскую пушчу, бо руіны крэпасці агледзеў учора, а святочныя цырымоніі яго не вабілі — стандарт.
    Раніца выдалася сонечная, ціхая, але зябкая. Валодзя прыехаў у Брэст, абганяючы вясну, у адным летнічку. З увагі на холад я захапіў у хаце цыгейкавую безрукаўку, пацягнутую зашчытным салдацкім дыяганалем. Вопратка аказалася вельмі дарэчы пры агледзінах Камянецкай вежы, калі госць забраўся ажно на дах і з-за каменных зубцоў узіраўся цераз рэчку Лясную ў далягляд, дзе ў ранішнім тумане зяблі пушчанскія воступы. Я зрабіў серыю здымкаў Валодзі ў той безрукаўцы, і пару з іх аказаліся ўдалыімі, яны аздобілі нават Збор твораў.
    Караткевіч быў увесь ва ўладзе лятункаў аб мінуўшчыне, крыху пазіраваў: глядзіць на здымку сурова, нібы пан кашталян, якога пазваў вартаўнік паглядзець вопытным вокам на ятвяжскіх коннікаў, што вынырнулі з імглы ды круцяцца на ўзлеску. Кашталян разгадае намеры ворага і дасць каманду да абароны.

Уладзімір Калеснік. З кнігі «Усё чалавечае»

    …Валодзя любіў Берасцейшчыну, быў закаханы ў Белавежскую пушчу, таму прапанаваў разам паездзіць, паглядзець. З тых уражанняў, дапоўненых вывучэннем навуковых прац, паўстаў нарыс «Белавежская пушча» і запаветная кніга «Зямля пад белымі крыламі». Рыхтуючы апошнюю да выдання, ён папрасіў у мяне даць яму на выбар мае фотаздымкі. Я адгаворваўся, казаў, што здымкі у мяне былі чыста аматарскія, але ён настойваў, не хацеў, каб ілюстрацыі былі чыста журналісцкімі, стандартна-паказушнымі. I ўкраінскае выданне змясціла з дзясятак маіх пейзажных і жанравых фатаграфій, некаторыя былі зроблены ў часе нашых з аўтарам кнігі паездак па Наваградчыне, Слонімшчыне і Берасцейшчыне.
    …Давялося мне ездзіць па Камянеччыне, Пружаншчыне і Бярозаўшчыне ў складзе пісьменніцкай брыгады па лініі бюро прапаганды літаратуры. Я рабіў уступныя гутаркі, прадстаўляў удзельнікаў, а выступалі Я. Брыль, М. Аўрамчык і У. Караткевіч. Нечакана ў Камянцы нас перасцігнула Валянціна Браніславаўна. Я пабаяўся, што брыгада наша паменшае на аднаго паэта, але не, Валодзя аказаўся верным мужчынскаму абавязку, паехаў з намі далей на Пружаны.

Уладзімір Калеснік. З кнігі «Усё чалавечае»

    Караткевіч адвёў душу на старым Варачанскім могільніку ля шляхецкіх родавых кланаў, з калісьці раскошнымі помнікамі. Надмагіллі добра захаваліся, не кранула рука часу і класавай варажнечы нават мармуровых бюстаў на магілах, адышоўшых у росквіце жыцця тутэйшых прыгажунь. Гэта пра іх трагічнае каханне Міцкевічавы балады і рамансы, гэта пра іх паэма “Дзяды” і “Гражына”, а ўрэшце і паэма паэм “Пан Тадэвуш”.
    Я зрабіў некалькі здымкаў Валодзі, загледжанага ў паэму адышоўшых людзей. На жаль, было мала святла на зарослым могільніку. Здымкі не ўдаліся.

Уладзімір Калеснік. З кнігі «Усё чалавечае»

    На схіле дня мы з прыемнасцю рванулі ў кірунку Свіцязі, у гасцінны дом ляснічага Сацэвіча, паспелі яшчэ да захаду сонца выплысці на лодцы з вудамі, але возера было ціхім, празрыстым, рыба баялася нашых ценяў, уцякала жыраваць у густыя водарасці, адцэджвадь праз жабры планктон.
    Свіцязь была яшчэ тады сабою — не нагружана рэстаранам, пансіянатам, не засмечаная кампаніямі аматараў выпіць на прыродзе. Было ў возера яшчэ шмат той рамантычнасці, якая вылівалася ў радкі Міцкевіча: «Gwiazdy nad tobą і gwiazdy pod tobą, і dwa obaczysz ksiesźyce».

Уладзімір Калеснік. З кнігі «Усё чалавечае»

    Наша вандроўка прадоўжылася назаўтра аглядам наваградскага замчышча, фарнага касцёла і музея Міцкевіча. А закончылася на дзядзінцы замка ў Міры, які Валодзя аглядаў пільна, нібы інтэндант, якому належала раскватараваць у падобнай будыніне не адну княжацкую дружыну. Брыль многа расказваў пра Наваградчыну і Міршчыну, прытым высмыкваў з памяці вясёлыя ды займальныя эпізоды.

Уладзімір Калеснік. З кнігі «Усё чалавечае»

    Сустрэчы з Караткевічам заўжды былі святам, далучэннем да беларускай ідэі, да поглядаў на з’явы жыцця, якія чалавек бачыў і ведаў і без яго і падобна адчуваў, успрымаў, ацэньваў, але не зусім так расстаўляў акцэнты, бо не меў аказіі апрабаваць свайго падыходу ў часе вострай сяброўскай дыскусіі, загартаваць у горне безагляднага гумару. Караткевічава бачанне свету вабіла шчырай апантанасцю і самавітасцю: заўжды ва ўсіх абставінах ён быў homo civilis, прымаў жыццё гістарычна, як спадчыннік тысячагоддзяў, як дзедзіч тых каштоўнасцей, што стварылі продкі, і фатальных памылак, цяжкіх бед, якія натварылі, часта не ведаючы, што твораць.
    У прынцыпе кожны свядомы грамадзянін так падыходзіць да жыцця, але Караткевічаў падыход быў асаблівы. У нейкіх аспектах эрудзіраванасць, якую ў прынцыпе можа набыць кожны руплівец, выседзеўшы ў бібліятэках, архівах ці ў сябе дома за пісьмовым сталом, спалучалася ў Караткевіча з непрадбачанай празорлівасцю, нават бязлітаснасцю меркаванняў. Ён умеў выбіраць з мінулага тое, што было прынята абмінаць або трымаць у падтэксце.

    Караткевіч не таіў нічога, ён сыходзіў з філасофіі ўніверсальнага даверу: калі лёс адвёў нам, людзям, час на жыццё — трэба жыць па-братэрску, выкладвацца і выкладваць, здабываць і дзяліцца. Тады зносіны прымуць характар усечалавечай шчырасці і братэрства. Веды, эрудзіраванасць былі для яго і гордасцю, і цяжарам, нават ярмом для жадання, а жадалася яму заўжды процьма нездзяйсняльнага, немагчымага. Валодзя не прымаў Гегелевай парады выкідваць з галавы тое, чаго нельга здзейсніць або хоць паправіць. Ён якраз гэта трымаў напашэве і шакіраваў асцярожлівых ці смуткуючых па супакоі людзей. А для віжаватых суб’ектаў гэта было юдавай спажывай. Інтрыгавала ў ім зменлівасць настрояў, амаль дзіцячая дапытлівасць, жывасць успрымання і пагарда да ўмоўнасцей этыкету пры захаванні, аднак, рыцарскага кодэксу маралі, праўда, не ў чыстым выглядзе, а ў змяшэнні з сялянскай прастатою і натуральнасцю мужыцкага ўкладу жыцця.

    Ён любіў Беларусь, як жанчыну: горача і раўніва, пакутаваў ад яе дзяржаўнай прыніжанасці і пакорлівасці яе высокапастаўленых кіраўнікоў, якіх па радыёстанцыі «Свабода» абзывалі «маскоўскімі цівунамі». Здымак з бакалам сухога віна ў руцэ зроблены неяк у нас дома ў момант горкага настрою, калі душу агортвала імгла безнадзейнасці. Было гэта, здаецца, у часе прыезду Караткевіча ў Брэст з сябрам Еранімам Стулпанам. Валодзю даймаў раўнівы жаль за браткоў-беларусаў, што лёгка выпшыкалі горды патрыятызм ваенных гадоў і з галавою бухнуліся ў памыйніцу хрушчоўскага дабрабыту, верачы ў прыход поўнага камунізму з каньякамі праз 18 гадоў. Прыбалты супраціўляліся русіфікацыі, куплялі кніжкі сваіх паэтаў, падпісвалі нацыянальныя энцыклапедыі і па тры ў адну хату: для сябе, для дзяцей і для ўнукаў. Тыражы гэтых выданняў у малых рэспубліках паднімаліся да 100 тысяч у кожнай, у нашай дзесяцімільённай БелСЭ ледзь дацягвала да 10 тысяч. Сімптомы нацыянальнай анеміі выклікала лапідарна падсунутая Хрушчовым паралітычная ідэя адвольнага выбару саветамі рэспублік дзяржаўных моў. На справе гэта азначала вызваліць народ ад цяжару нацыянальных інтарэсаў, абавязкаў, прывучыць да безадказнага існавання ў безнацыянальна-камуністычным этнасе. А рабілася гэта хітрыкамі: інстанцыі апытвалі бацькоў і настаўнікаў школ, работнікаў беларускіх кафедраў у вышэйшых навучальных установах, на якой мове вучыць моладзь. А пасылаліся ў дзяржаўныя інстанцыі толькі згодніцкія адказы. Валодзя зайздросціў каўказцам, якія прызналі дзяржаўнымі родныя мовы, а не агульнасаюзную.

    Караткевіч безаглядна перакідваўся ад смешнага да слёзнага, драматызаваў жыццёвы працэс і сваю прысутнасць у свеце, свой удзел у жыццятворчасці. Нярэдка шырокая амплітуда мажораў і мінораў у пачуццях чалавека нярэдка ўспрымаецца як сімптом мітуслівасці натуры. Дамінантаю ў Караткевіча была не зменлівасць, а інтэнсіўнасць, якая даводзіла да глыбіні і да стомы.
    Валодзя любіў восень, «блакіт і золата дня». Адна з сустрэч са студэнтамі Брэсцкага педінстытута адбывалася восенню. Засведчваюць гэта два здымкі, адзін пад ліпкай, на якой засталося ўсяго некалькі трывушчых лісточкаў. Дрэўца расце па Маскоўскай вуліцы якраз насупраць царкоўнай агароджы. Я, памятаю, папрасіў тады госця, ідучы на вечар, прыпыніцца на хвіліну, пакуль настрою апарат, ды так сабе пстрыкнуў затворам.
    Атрымаўся здымак, які зафіксаваў рэдкі ў Караткевіча стан расслабленасці, што адчуваецца нават у вялых пальцах, між якіх тырчыць, звісаючы, недакурак. У правай руцэ — партфель, там новыя, яшчэ не апублікаваныя вершы, якіх чакаюць студэнты і адна выкладчыца — Валянціна Браніславаўна Вадковіч — суджаная паэта.

    Тыпова страсны Караткевіч атрымаўся ў мяне на здымках тады ў Белавежскай пушчы. Паэт зачараваны пышным асеннім дываном, выкладзеным з залаціста-чырвоных лістоў канадскага дуба. Не выцерпеў, нагнуўся і пачаў дакранацца пальцамі да лістоў, нібыта правяраючы, ці сапраўдныя яны, ці медныя. А я шкадаваў, здымаючы, што не залажыў у апарат каляровую плёнку.
    Першыя здымкі Караткевіча мне давялося зрабіць летам 1963 года, калі мы з ім і Янкам Брылём ездзілі па гістарычных мясцінах Заходняй Беларусі. На першым прывале, узбоч дарогі Баранавічы — Слонім, калі яны ўдакладнялі, каго са знаёмых наведаюць.

    Назаўтра я здымаў іх ля Крапоткі, роднай вёскі В. Таўлая, і ў Варончай пад Наваградкам, на старым запусцелым могільніку і ў выпаленым дупле волата-дуба, куды магло схавацца ад дажджу чалавек пяць пастухоў.
    Правадніком у тых мясцінах быў краязнавец Міхал Петрыкевіч, ён трапіў у кадр контражурнага здымка трэцім — з Брылём і Караткевічам — за сталом у Свіцязянскім школьным лагеры адпачынку, дырэктарам якога быў у тое лета. Вечарам мы вудзілі на Свіцязі з лодкі ляснічага, я здымаў Валодзю з Янкам, а той зняў мяне з Валодзем, і ў яго атрымаўся лепшы здымак. Фатографам, бывае, дапамагаюць і шкодзяць выпадковасці, часта не пытаючыся пра ўмельства.
    Ледзь не пасля кожнага прыезду Караткевіча ў Бярэсце я планаваў на другі дзень паездку па цікавых мясцінах.

    Звычайна ездзілі ўдвох, так глядзелі Камянецкую вежу, руіны Ружанскага замка Сапегаў, Косаўскі замак-палац і родныя мясціны Тадэвуша Касцюшкі, шляхецкі дом, падораны Кацярынаю ІІ Сувораву ў Кобрыне. Тамашні музей дражніў госця вялікадзяржаўным нахабствам. Часам да нас далучаўся хто-небудзь з паэтаў.
    У пушчу ахвочы быў ехаць, калі меў вольную часіну, паэт Міхась Рудкоўскі, заядлы грыбнік і летуценнік, які ў Караткевічу адчуваў родную душу. Яны абмяняліся прысвячэннямі вершаў. Аднойчы Міхась зрабіў здымак у часе нашай гутаркі з Валодзем.

    Дар слова спалучаўся ў Караткевіча з дарам слыхавога ўспрымання мелодыі жыцця, пластычнага бачання ўсяго ланцуга з’яў. Пішучы нешта, ён любіў увасабляць думкі ў шаржыраваных малюнках на палях рукапісу, бывалі яны дасціпнымі і ўпэўнена выказанымі. Фатаграфіяй таксама цікавіўся, толькі не меў ахвоты пэцкацца з тэхналогіяй. Бывала, праглядаў мае фотазборы, а для першага (украінскага) выдання кнігі «Зямля пад белымі крыламі» адабраў з дзясятак кадраў, што адрозніваліся ад рэпарцёрскага стандарту. У беларускае выданне мае здымкі забракавалі. Валодзя, мабыць, не настойваў, бо лічыў ілюстрацыі чымсьці другарадным.

    Караткевіч любіў у харастве не гармонію і ўпарадкаванасць, а як рамантык — таямнічы дынамізм, загадкавасць, незвычайнасць. Класічную суразмернасць ён пакідаў панам продкам, а сам ірваўся ў свет неспазнанага, абсурднага, нелагічнага. У чым абаяльнасць, загадкавасць таленту Караткевіча? У абсалютнай свабодзе самавыяўлення.

Часопіс «Беларусь». 1992. № 6. С. 2–3.

    Янка Брыль, Уладзімір Калеснік, Фёдар Янкоўскі… Прыгожае сяброўства таленавітых, такіх самабытных постацяў, асобаў. Былі такія розныя, аднак так моцна і верна звязаныя, правераныя на давер і вернасць, ім «прыемна і здорава было глядзець на свет божы трыма парамі вачэй…», прыемна было вандраваць па ўсёй Беларусі, сябраваць сем’ямі, разам адпачываць, займацца, не замінаючы адзін аднаму, сваімі даследаваннямі падчас падарожжаў.

    Кожны з іх меў свае балючыя страты падчас вайны, у кожнага быў свой вопыт партызанскага змагання, было тое, пра што нельга было сказаць грамадскасці адкрыта, ды і не кожнаму свайму калегу даверыць. Таму і была такая жаданая сустрэча з вернымі сябрамі, было такое жаданае чаканне таго моманту, «калі надарыцца выпадак… каб слаўся аганёк без полымя», — і даверлівая ціхая гамонка, дзе ёсць паразуменне, давер, суперажываннне…

    У архіве У. Калесніка ёсць цікавыя здымкі, якія захавалі асобныя хвіліны-імгненні жыцця. Вельмі выразны — ідуць — учатырох — удзельнікі вайны, з букетамі кветак… А постаці — як у аднаго — не святочныя, здаецца, так многа цяжару на іх плячах, так многа трагедыйнага ў іх душах… І кветкі ў руках — хіляцца да зямлі…

    З публікацый Сяргея Трафілава даведваемся, што ў архіве Фёдара Міхайлавіча Янкоўскага захоўваўся, а пасля быў перададзены на кафедру беларускага мовазнаўства Мінскага педінстытута адметны фотаальбом — падарунак ад У. Калесніка. Ёсць там і аўтограф У. Калесніка на фота, дзе Я. Брыль і Ф. Янкоўскі, — «А было вам, хлопцы, па 45 год. 1962. У. К.» Ёсць у архіве Уладзіміра Калесніка і гэты фотааўтограф, ёсць і іншыя фотапаштоўкі.

    Можна ўявіць іх, падарожнікаў, падчас той сумеснай вандроўкі па Палессі, па Прыпяці, перагортваючы арыгінальныя фота, у якіх — сяброўская шчырасць, усмешка, радасць сустрэчы… То Ф. Янкоўскі ля сваёй машыны, то разам з Я. Брылём — у імклівай лодцы, то на беразе: заўзяты рыбак Фёдар Міхайлавіч з вудаю, Янка Брыль — на беразе — сузіральнік. І так раскавана, вольна і ўтульна ім разам падчас адпачынку…
    Былі і сустрэчы з чытачамі, з вучнямі школ на радзіме Фёдара Янкоўскага. Засталіся зафіксаваныя фотаімгненні тых творчых сустрэч, засталося падзячлівае слова ад вучняў і фотаальбомчык пра сустрэчу з пісьменнікамі.

    Ёсць у архіве У. Калесніка невялікі акуратны альбомчык зялёнага колеру. Сціплы дарчы надпіс: «Не зайздрошчу я Валодзю: я яму, брат, не раўня». Першы здымак — буслы ў буслянцы на страсе з саломы з подпісам «З лета 1962». Здымкі з падарожжа па Берасцейшчыне, з Янкам Брылём і Уладзімірам Калеснікам. Гэта ўжо мастацкі вынік працы Ф. Янкоўскага-фотааматара.
    Ёсць тут некалькі адмысловых здымкаў, дзе У. Калеснік з фотаапаратам захоплена пазірае ўвысь, і столькі жывасці і непасрэднасці ў падлоўленым імгненні. Сапраўдная ўдача фотамайстра Ф. Янкоўскага.

    Так шчыра віталі адзін аднаго пасля тых насычаных вандровак па роднай зямлі, дорачы свой позірк на прыгожае, цікавае, што ўдалося пабачыць, зафіксаваць на плёнку. А колькі яшчэ прачытвалася імі за кожным такім удала схопленым фотааб’ектывам імгненні!..

    Застаўся ў архіве У. Калесніка здымак, адрасаваны Ф. Янкоўскаму, з аўтографам. Гэта — як спадзеў на новыя сустрэчы, на шчырую ціхую размову, на ўзаемаразуменне, падтрымку…